Сучасныя інтэлектуалы актыўна пераасэнсоўваюць паняцце “нацыянальнае”. Яно моцна дэвальвуецца, бо ў глабалізаваным свеце ўсякія ідэнтычнасці, у тым ліку нацыянальныя, актыўна размываюцца. У такой сітуацыі для беларускай культуры, якая павінна актыўна самасцвярджацца ў нашай нацыянальнай дзяржаве – Рэспубліцы Беларусь, асабліва неабходным, важным робіцца яснае вызначэнне нацыянальна-культурнага статусу твораў беларускай літаратуры, бо яна і выхоўвае нас патрыётамі, і прэзентуе ў шырокім свеце.

Адной з новых, выдатных ідэй для сучаснага беларускага самасцвярджэння зрабілася актуалізацыя нашай гетэрагеннай (разнароднай па паходжанні і складніках) літаратурнай спадчыны. З гэтай ідэяй літаратуразнаўства сапраўды рушыла наперад. Але часам і самыя найлепшыя ідэі рэалізуюцца залішне просталінейна, спрошчана, з-за чаго жыццядайная навацыя можа ператварыцца ў сваю процілегласць. І вось як гэта адбываецца.

І.

Адной з аксіём у славістыцы з’яўляецца прызнанне таго факту, што літаратура нацыянальнага Адраджэння славян, якім даводзілася бываць і вольнымі, і паднявольнымі, мае выразныя прыкметы дыскрэтнасці (перарывістасці), бо тая няволя перапыняла развіццё не толькі літаратур, але і саміх этнасаў. У выніку ў гісторыі такіх літаратур на пэўных этапах выразна выяўляюцца рысы ўзмоцненага камплементарнага ўплыву іншанацыянальных, найперш суседскіх, літаратурных традыцый; а таксама відавочным робіцца змяшэнне метадаў і стыляў, рэдукцыя або ўвогуле адсутнасць асобных вядомых перыядаў эстэтычнай эвалюцыі. Напрыклад, расійскі прафесар-славіст С.В.Нікольскі, маючы на ўвазе пачатак славянскага Адраджэння (ХVІІІ – перш.пал. ХІХ стст.), адзначаў у балгарскай, чэшскай, польскай, сербскай, харвацкай, славенскай, славацкай, сербалужыцкай літаратурах такую прыкмету, як асабліва інтэнсіўнае спалучэнне і рамантыка-асветніцкіх, і рэнесансных, і рэалістычна-аналітычных матываў якраз у вышэйпазначаныя часы [9]. Гэта значыць, што балгарская, напрыклад, літаратура пад час турэцкага панавання безумоўна перапыняла сваё нармальнае, размаітае па этыкетных мастацкіх формах развіццё (звязанае з імёнамі яшчэ Кірылы і Мяфодзія!), якое змагла аднавіць як уласна-эвалюцыйнае толькі пасля вызвалення ад туркаў. Але сляды “зачыстак”, сляды вымушанага колькаснага спаду і стылёвага звужэння, сінкрэтызму мастацкіх форм у балгарскай літаратуры засталіся – менавіта як сведчанне перажытых часоў яе няволі (што падрабязна даведзена перадусім у працах Г.Д.Гачава [3]). Падобным чынам, з гвалтоўнымі перапынкамі (пасля часоў Скарыны) развівалася і літаратура беларуская, што сцвердзіў (на матэрыяле ХІХ – пач. ХХ ст.) адзін з маіх настаўнікаў, акадэмік В.А.Каваленка [4].

Аднак сёння маладзейшыя даследчыкі ўзяліся ўсур’ёз сцвярджаць, што беларуская літаратура развіваецца без перапынкаў. Каб абгрунтаваць такую выснову, трэба было прафанаваць важную ідэю яшчэ аднаго майго настаўніка – прафесара, члена-карэспандэнта НАН Беларусі А.А.Лойкі.

Гэта якраз і была названая вышэй ідэя распрацоўкі гетэрагеннай літаратурнай спадчыны. А.А.Лойка ў сваіх падручніках па літаратуры старажытнай і ХІХ стагоддзя пачаў акцэнтаваць беларускі (ліцвінскі, як казаў Алег Антонавіч) складнік у пісьменстве Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі [7]. Але, у адрозненне ад А.А.Лойкі, самае рознае полікультурнае, гетэрагеннае пісьменства рашучыя даследчыкі новай генерацыі пачынаюць маркіраваць як адназначна беларускае.

Зразумела, што ў нас, у параўнанні з часамі Алега Антонавіча, з’явіліся новыя, выдатныя магчымасці знаходзіць рэальную протабеларускую прысутнасць у тых жа самых мастацкіх суплётах “Слова пра паход Ігаравы”, лацінамоўнай і польскамоўнай літаратуры часоў ВКЛ, у кітабах, у спадчыне Рэчы Паспалітай, Расійскай Імперыі, іншых краін свету. Дык як тут, здавалася б, можна сапсаваць свята, калі трэба толькі радавацца спасціжэнню родных нам артэфактаў, якія то назапашвалася, то гвалтоўна раскідалася ў вялізных абсягах… аж да таго часу, пакуль не ўзнік нарэшце прынцыповы якасны зрух – нацыянальная ідэя, з якой і паўстала беларуская нацыянальная літаратура, а таксама нацыя і дзяржава?

Аказалася – можна, бо гетэрагеннасць абсалютызуецца. Гэты плён паступовага сталення этнасу або дыскрэтнасці ў яго развіцці падаецца якраз як вынік нашай эвалюцыі, найвышэйшая каштоўнасць і ледзь не генетычная рыса нібыта непапраўна безнацыянальнай – спрадвеку і да скону! – беларускай культуры.

Логіка “наватараў” прыкладна такая. Маўляў, беларускі этнас нікуды з часоў Полацкага княства не выпарыўся. Няхай сабе мяняліся дзяржаўныя межы і ўлады, дзяржаўныя мовы і ідэі (рабіліся найперш польскімі ды расійскімі). Але ж тутэйшы (няхай сабе асіміляваны) народ жыў і тварыў: з сантыментам да сваіх локусаў. Сёння ж нам варта толькі прасачыць за ўсімі адгалінаваннямі айчынных радаводных дрэваў – і тым самым адновіцца не менш як непарыўная, поўная ўсіх прыўкрасных стыляў і формаў (няхай сабе не толькі іншамоўных, але выразна іншанацыянальных па сацыяльных і эстэтычных ідэях), менавіта беларуская культурная і літаратурная традыцыя… А што да беларускай нацыянальнай ідэі, якая ў любой дзяржаве такі ёсць, то ці ж не прыемна яе цалкам атаясаміць з дзяржаўным мысленнем Радзівілаў! (гэта, так бы мовіць, – паводле Заходняга вучонага з Купалавых “Тутэйшых”; але, відавочна, магчымы варыянт і ад вучонага Усходняга, бо беларускі складнік можна адшукаць і аналагічна ўзбуйніць у радаводзе многіх расійскіх саноўнікаў і ўладароў, з Іванам Грозным уключна).

І калі ў нашых суседзяў у многіх падобных “гіперпатрыятычных” пісаннях усё гетэрагеннае ўжо даўно маркіруецца як сваё (адназначна літоўскае, украінскае, польскае – з той толькі “маленькай” розніцай, што там ніхто не сумняваецца ў рэальнасці сваіх нацый і дзяржаў), то чаму ж у нас гэта не кансалідуе насельніцтва?

Пісаў жа Уладзімір Караткевіч: “Дзе мой край? Там, дзе людзі ніколі не будуць рабамі, / Што за поліўку носяць ярмо ў безнадзейнай турме, / Дзе асілкі-хлапцы маладымі ўрастаюць дубамі, / А мужчыны – як скалы – ударыш, і зломіцца меч. // <…> Там звіняць неўміручыя песні на поўныя грудзі, / Там спрадвеку гучыць мая мова, булатны клінок…” [5] І тут няважная літаральная адпаведнасць рэальнасці; няважна, што ў краі ёсць рабы і мова не гучыць на поўныя грудзі. Тут важна, што ёсць сам Караткевіч, і што гарачая караткевічаўская рамантызацыя, міфалагізацыя рэчаіснасці натхняе беларусаў, асабліва юных, любіць сваю Айчыну так, як ён любіў. Якраз не рэальная, а мастацкая праўда Караткевіча дапамагае рэабілітоўваць гэтак доўга замбіраваны і траўмаваны нацыянальны менталітэт. Важна, што яна дапамагае “звычайнаму”, далёкаму ад спецыяльных інтэлектуальных штудый земляку натуральна пазбаўляцца комплексу нацыянальнай непаўнавартасці. За гэта мы справядліва шануем Караткевіча як свайго класіка, як нацыятворцу. Дык чаму вучонаму не рабіць тое ж, што мастаку?

І вось сёння караткевічаўскі дыскурс пачаў распаўсюджвацца са сферы мастацкай у навуковую. Літаратуразнаўства пачало працаваць як прыгожае пісьменства: не столькі дзеля ісціны, колькі дзеля пафаснага і, здавалася б, патрыятычнага самасцвярджэння. Наша размаітае гісторыка-культурнае мінулае пачало падавацца менавіта не адэкватна, а рамантызавана, міфалагізавана – і ўжо комплексам нацыянальнай непаўнавартасці пачала называцца элементарная навуковая этыка, якая патрабуе як мага больш дэталёвага асэнсавання аб’екта вывучэння: незалежна ад таго, будуць ці не будуць тыя дэталі сімпатычнымі даследчыку і наколькі выніковая мадэль рэчаіснасці будзе адпавядаць кан’юнктуры (няхай сабе і патрыятычнай).

У гэтым папулісцкім дыскурсе нашага “новага” літаратуразнаўства зрабілася недастатковым казаць пра беларускае, протабеларускае ў Гедымінавічаў і Ягелонаў, Яна Вісліцкага, Уршулі Радзівіл, Саламеі Пільштыновай і Адама Міцкевіча, многіх творцаў з непараўнальна сціплейшымі імёнамі. Зрабілася добрым тонам казаць пра ўсіх наўпрост: беларускія. Дапушчальны сінонім з канатацыяй тоеснасці – айчынныя.

Зрэшты, ад таго, што ў наш час расхіствання і скасавання, прынцыповай дэвальвацыі ўсякіх ідэнтычнасцей нехта назаве Яна Вісліцкага або Фёдара Дастаеўскага толькі беларускімі творцамі, ці Сімяона Полацкага – толькі рускім, Аляксандра Пушкіна – толькі афрыканскім, табель аб рангах акадэмічнай гісторыі славянскіх літаратур многа не зварухнецца. Прыкрасць выклікае найперш тое, што з такога прыўлашчвання беларускія даследчыкі, канешне, робяць наступны лагічны крок: робяць высновы пра непарыўнае – нармальнае! – развіццё беларускай літаратуры са старажытнасці да нашых дзён [8].

Так і атрымліваецца ідылічная карцінка: раз няма ніякай дыскрэтнасці, то няма і ніякай паланізацыі, русіфікацыі; толькі мірная, самадастатковая пераемнасць пакаленняў, жанрава-стылёвых форм. Часы бездзяржаўнага існавання малююцца ледзь не ідэальнымі для развіцця беларушчыны: найперш не асіміляцыя і генацыд пасля зваяванняў, а культурная пратэкцыя. Не руйнаванне традыцый беларускага пісьменства, а іх найлепшы працяг у багатым полікультурным дыскурсе.

Канешне, у філасофскім сэнсе, у грандыёзных маштабах – дык развіццё ўсяго на свеце бадай бесперапыннае. Аднак, калі так размахнуцца, то не менш лагчна і спадчыну індаеўрапейскую назваць беларускай, тоеснай беларускаму…

У гэтых варунках даводзіцца згадваць элементарнае: якасныя змены ў літаратурным працэсе, яго падзел на важнейшыя этапы ў навуцы немагчыма ігнараваць; гетэрагеннае не тоеснае свядома беларускаму, беларусамі на Беларусі і па-беларуску напісанаму.

Я не бачу патрэбы маляваць ідылію бесперапыннага развіцця такой літаратурнай традыцыі, з якой максімальна, экстрэмальна элімінуецца ўсякая розніца паміж першым (гетэрагенным) і другім (свядома беларускім). Хіба што заўтра прычакаем, што другое ізноў цалкам знікне. Вось тады і настане поўны трыумф канцэпцыі непарыўнага літаратурнага развіцця…

І ўсё ж ёсць навукоўцы, якія ў спецыяльных сур’ёзных працах рашуча выказваюць жаданне абавязкова бачыць гістарычны шлях беларускай літаратуры як стабільны і непарыўны, як традыцыйную для вядучых літаратур Еўропы паслядоўную змену стыляў, жанраў і паэтык. “Фарміраванне ліра-эпічнай традыцыі ў беларускай літаратуры – паступальны і цэласны працэс”, – піша, напрыклад, наш лепшы знаўца і перакладчык лацінамоўных помнікаў Ж.В. Некрашэвіч-Кароткая [8], маючы на ўвазе творы ХVІ – ХІХ і нават ХХ стагоддзяў. Вось жа хрэстаматыі нам цвердзяць, што Равінскі ў “Энеідзе навыварат” адштурхоўваўся ад класіцызму і працягваў традыцыю пародый на яго – Катлярэўскага, Кацяльніцкага і Осіпава (Блюмаўэра, Скарона). Жанна ж Вацлаваўна сцвярджае, што Равінскі працягваў непасрэдна традыцыю класіцызму – уласна лацінамоўнага вершаскладання часоў Радвана або Вісліцкага. Так малюецца не менш чым непарыўная традыцыя беларускага класіцызму і беларускай эпікі. Што тут сказаць… Як вядома, можна знайсці і такі пункт гледжання, з якога Ахілес ніколі не дагоніць чарапаху. Дык ці такі ўжо грэх бачыць у пародыі на класіцызм не прыкмету парадыгмальнай змены эпох, стыляў (прадвесце жыццядайнага для беларускай літаратуры рамантызму), а працяг класіцызму?

Ключ да падобных калізій даў яшчэ В.А.Каваленка, які вельмі падрабязна і яскрава патлумачыў, што беларускія эліты пасля перыядаў дэнацыяналізацыі мусілі не вяртацца да мінулых уласных традыцый, а пакідаць іх, пачынаць нібы спачатку – і само кнігадрукаванне, і літаратурны працэс, і ўласна мастацкія дыскурсы. Прынцыповы алгарытм развіцця беларускай літаратуры мае на ўвазе адмаўленне ад няхай сабе ўласных, сваіх ідэй, але састарэлых па эстэтыцы; адмаўленне ад тых сваіх традыцый, што перарываліся-перайначваліся іншакультурнай асіміляцыяй у часы, калі нашыя землі і насельніцтва знаходзіліся ў тытульна, ідэалагічна небеларускіх дзяржавах – на карысць больш новых, сучасных новым аўтарам іншакультурных ідэй, якія штораз айчыннымі творцамі прыўлашчваюцца – і развіваюцца ўжо як нацыянальныя.

Калі б Янка Купала сапраўды ў сваім ліра-эпасе “патрыятычна” арыентаваўся на лацінамоўны або польскамоўны класіцызм часоў ВКЛ і Рэчы Паспалітай, а затым – на “Энеіду навыварат” і “Тараса на Парнасе” [10], то з такога “патрыятычнага” засваення класіцызму і нараджалася б адно кволае эпігонства. Беларускі рамантызм еўрапейскага кшталту, як і неарамантызм, і сімвалізм Янкі Купалы паўстаў з Купалавай арыентацыі на польскі мадэрнізм, нарвежскую новую драму, расійскі сімвалізм – і толькі перадавыя сучасныя ідэі, як эстэтычныя, так і сацыяльныя (перадусім – глабальная агульнаеўрапейская ідэя нацыянальнага адраджэння) на ўласнай міфапаэтычнай беларускай глебе ўзнялі нашу нацыю і культуру [6].

Такім чынам, “фарміраванне ліра-эпічнай традыцыі ў беларускай літаратуры” – не “паступальны і цэласны працэс”, як піша Жана Вацлаваўна, а рух як мінімум па спіралі, рух дыскрэтны, перарывісты: з адмаўленнем ад працягу замаруджаных асіміляцыйнымі ўплывамі ўласных традыцый на карысць новых стартаў з больш актуальных ідэйна-эстэтычных пазіцый, што найяскрава і аргументавана сцверджана акадэмікам В.А.Каваленкам.

Ёсць і яшчэ адзін небяспечны, менавіта антынацыянальны паварот, да якога вядзе неабачлівае жаданне вучоных абыходзіцца з нацыянальнай спадчынай па-валюнтарысцку. Я маю на ўвазе ізноў жа гатоўнасць беларусаў ставіць пад сумнеў наяўнасць беларускай нацыі ў беларускай дзяржаве: з падменай нацыянальнай супольнасці – супольнасцю полікультурнай, беларускай літаратуры – гетэрагеннай. Каб пазначыць гэты паварот, зраблю важнае адступленне – да Максіма Гарэцкага.

ІІ.

Перачытаем “Сібірскія абразкі” (1926 – 1928 гг.) Максіма Гарэцкага, замалёўку “Спрэчкі”:

“Побач са мною пасажыр – інтэлігентны чалавек. […] Аказваецца – беларус, едзе на бацькаўшчыну, у Віцебск. Дзевяць год пражыў на Далёкім Усходзе. Пытаецца ў мяне пра Беларусь, дзівіцца, навошта патрэбна гэтая беларусізацыя… А сам цягнецца паміраць на Беларусь. Здаровы ўцякаў, а хворы цягнецца назад. І яшчэ бурчыць, што Беларусь не такая, як яму хочацца. […]

Я лёг з сумнымі думкамі і доўга не мог заснуць… Я ўспомніў, як сядзеў за тую няшчасную беларускасць сваю ў польскай турме…

І колькі ўжо падобных гутарак прыйшлося мне весці на сваім вяку! Ярмо нейкае… якое і муляе і муляе і звязвае ўсё жыццё.

І я думаў: бяссільнасць пакрыўджанага – самае балючае пачуццё. Лягчэй можна дараваць крыўду індывідуальную, чым нацыянальную ці класавую.

Мне ўспомніліся розныя нешчаслівыя моманты ў маім жыцці. Смерць Ганначкі… Гэтая рана ніколі не зажыве. […]

[…] я думаў: калі не будзе сям’і, родных – і не будзе суму па іх. Калі не будзе нацыі – і не будзе таго ярма, якое ўсё жыццё гняце мяне” [2].

Балючы Гарэцкі! Да самага расстрэлу ў 1938 г. не здрадзіў ён сваёй сям’і – свайму болю, сваёй нацыі. Да апошніх, турэмных дзён жыцця пад чужацкім гвалтам Максім Беларус (яго першы псеўданім) не пераставаў думаць і пісаць пра беларусаў [1]. Лісты – каханай жонцы і дзецям. Дзённікі, “Віленскіх камунараў”, “Скарбы жыцця” – усім астатнім, каб адчынілі ўсё ж браму скарбаў…

Але ж вось і дажылі мы да тых часоў, калі многія, асабліва маладзейшыя, нібыта патрыятычныя беларускія пісьменнікі і навукоўцы пачалі з нейкім эйфарычным шалам усё больш актыўна, нават агрэсіўна дыстанцыявацца ад беларускай нацыі з яе вечнымі праблемамі. Спачатку гадоў дваццаць (з часоў узнікнення Рэспублікі Беларусь) запэўнівалі ўсіх і саміх сябе, што беларускай нацыі няма – маўляў, так і не склалася; тая, што ёсць – “не такая, як яму хочацца”. Потым – што і беларускай культуры няма: не знаёмы з ёю свет, а нам самім яна яшчэ ў школе надакучыла – так яе вывучалі, што цяпер маем законнае права і цэлыя спісы прычын яе ненавідзець, асабліва нацыятворцаў Купалу і Коласа. І ўвогуле: “навошта патрэбна гэтая беларусізацыя”, нашто нам сёння беларуская мова, калі ёсць руская і англійская, а ў дзяржаве з назваю Беларусь колькі тых свядомых беларусаў і беларушчыны! Маўляў, нашто нам тое нацыянальнае ярмо ў глабалізаваным свеце? Ён звык да рэзервацый і посткаланіяльных крызісаў самаідэнтыфікацыі. За гэтымі крызісамі прыйшоў апафеоз маргінальнасці і касмапалітызму, а нацыянальнае ў масавай свядомасці выразна падштурхоўваецца да атаясамлення з фундаменталізмам-фашызмам-тэрарызмам, у тым ліку і ў свядомасці беларускага звычаёўца. Яно не дзіўна, бо агрэсія супраць беларушчыны – гэта “навацыя” з не менш чым трохсотгадовай барадою. Дбайна выхаваная за гэтыя часы беларусафобія на адной толькі ўласнай інерцыі ўсё яшчэ паспяхова атручвае самапачуванне і мысленне беларусаў.

Так што ў замежжы, куды мы так імкнёмся, вітаецца (і ўжо няблага аплочваецца) найперш астракізм – мала постсавецкі, але найперш антыбеларускі…

Сёння відавочна вяртае сабе сваю былую папулярнасць і ўлюбёны пастулат сацыялістычнага рэалізму, суперслоган савецкіх часоў пра АДЗІНСТВА І ЎЗАЕМАЎЗБАГАЧЭННЕ нацыянальных літаратур, культур, народаў. Няўжо беларускія навукоўцы не пазнаюць яго ў звульгарызаванай гетэрагеннасці? Гэта ён жа, толькі крышку прымглёны смугой аддаленых стагоддзяў і протанацыянальных дыскурсаў. Гэта ж у дзяржаве СССР выхоўваўся інтэрнацыянальны, гетэрагенны народ, у тым ліку беларусы без памяці пра БНР, з літаратурай, якую штораз стэрылізавалі ад ідэй нацыянальнай самавітасці і дзяржаўнасці. Прывыклі, стэрылізуемся самі…

І знайшлі ж добры спосаб пазбавіцца ад той балючай любові да свайго, пра якую пісаў Максім Гарэцкі, за якую і быў ён расстраляны! Панізілі, дараўнялі нацыянальна-беларускае да этнічна-беларускага, прычым статус апошняга пачалі надаваць з’явам самага рознага калібру, прызнаючы дастатковымі для такой маніпуляцыі нават самыя фармальныя, маргінальныя і мізэрныя суаднясенні з беларускай культурнай прасторай. Скажам, пісьменніка, які дзесьці на Крэсах Усходніх вернападдана і, па маласці таленту свайго, па-эпігонску (адносна мастацкіх ідэй свайго часу) славіў Рэч Паспалітую, або ў Севера-Западным краі аналагічна вызнаваў імперскі расійскі дух, або ў сённяшняй Рэспубліцы Беларусь з беларускага мае хіба што прапіску (рэгістрацыю), зрабілася нармальным лічыць прадстаўніком менавіта, без агаворак, беларускай літаратуры! Сапраўднае стаўленне такіх аўтараў да ўсяго этнічна-беларускага, найперш да мовы, каментаваць няма патрэбы – ды яно літаратуразнаўцамі-“наватарамі” і не бярэцца пад увагу з той шчаслівай нагоды, што існуе рэцэптыўная эстэтыка, якая сцвярджае прыярытэт меркаванняў даследчыка, а не аўтара (які ўрэшце ўвогуле памёр) пра сэнс усіх тэкстаў.

Такім чынам і падвялі базу пад тое, што беларусы нібыта ўвогуле могуць абысціся, абыходзяцца без феномену нацыі. І гэтак нармальна жывуць-пажываюць. Далей – могуць нармальна абыходзіцца без нацыянальна арыентаванай (свядома арыентаванай) літаратуры і культуры; нібыта дастаткова адно гетэрагеннай (бо розніцу паміж імі можна ігнараваць). Гэта ідэальна пасуе традыцыйнаму замбіраванню насельніцтва: беларускай нацыі, інтэлігенцыі, якая яе творыць, няма; усё ў нас альбо агульнаславянскае, альбо ўжо постнацыянальна-гібрыднае!

Гібрыднае – бо на змену савецкай прыйшла посткаланіяльная фразеалогія. Праўда, яна прыйшла не як навуковы досвед, а хутчэй як мода: увабраліся ў яе строі хутчэй па знешняму штуршку і падсвядома-паднявольнай схільнасці, чым па розуму – па рэальнаму ўсведамленню посткаланіяльных канцэптаў. Аднак вось ужо ледзь не ўсім пачынае здавацца, што стан гетэрагеннасці, полікультурнасці адпачатку ўласцівы менавіта беларускай літаратуры і культуры; што такі стан – ледзь не канстытутыўная, генетычная рыса беларуса…

Між тым наша культура проста крычыць пра тое, што яна ўжо трэцяе стагоддзе дае ўзоры менавіта сталага і выдатнага нацыянальнага, а не толькі архаічна-гетэрагеннага або посткаланіяльна-крэалізаванага мастацкага мыслення!

Выключную актуальнасць, а зусім не архаічнасць задач адэкватнай нацыянальнай ідэнтыфікацыі культурных феноменаў праілюструю яшчэ двума прыкладамі.

Маючы на ўвазе багацце самых розных генаў у радаводах беларускіх пісьменнікаў, згадаю Пушкіна. Уздыму нацыянальнай рускай літаратуры аніяк не перашкодзілі заморскія нос, валасы і колер скуры паэта, экзатычнасць яго радні, а таксама тое, наколькі аддаленай ад рускай аказалася тая культурная глеба Еўропы, што легла – адным са складнікаў – у аснову яго творчасці. Важна, што да Пушкіна вяршыннымі дасягненнямі рускай культуры былі лексікон і ўзровень мастацкага мыслення Дзяржавіна. А калі патрыётам Расіі зрабіўся Пушкін, Расія займела вяршыні развіцця нацыянальнай ідэі, мовы, літаратуры – усёй найперш рускай, а разам з ёю і сусветнай культуры. Такім жа класікам для Польшчы з’яўляецца Міцкевіч. Для Беларусі ж – менавіта Купала, нягледзячы на ўсе свае глыбокія сувязі з культурай польскай і з тым, што пачынаў пісаць па-польску [11].

З такіх нашых класікаў і Васіль Быкаў. Пры гэтым, калі б Васіль Быкаў не рэалізаваў у сваёй творчасці беларускую нацыянальную ідэю, не засяродзіўся на праблемах не толькі савецкага, а менавіта беларускага нацыянальнага быцця, то і па сённяшні дзень, нягледзячы на выразна беларускую быкаўскую ментальнасць, не састарэлі б тыя расійскія падручнікі па літаратуры ХХ ст., у якіх проза Быкава вывучаецца як плён не толькі савецкай, але якраз рускай літаратуры. А высноўвалася тая расійскасць Быкава ўсё на тых жа самых фармальных падставах. А іменна: Быкаў – білінгв, многія свае творы сам перакладаў-“перапісваў” па-руску (не важна, што ніколі не лічыў сябе знаўцам рускай мовы, што пісаў пра вымушанасць самаперакладаў і не лічыў іх менавіта першатворчасцю). Рускамоўныя варыянты маглі нават першымі з’явіцца ў друку (спачатку – у А.Т.Твардоўскага ў “Новым міры”, і толькі пазней – у беларускіх часопісах ды выдавецтвах). Праблематыка ж шасцідзесятнікаў, ідэі знакамітай савецкай лейтэнанцкай прозы таксама распрацоўваліся ў рэчышчы найперш рускай культуры. Нават рэцэпцыя экзістэнцыйных ідэй, захапленне Сартрам і Камю, а таксама набыткамі “страчанага пакалення”, Рэмарка і Хемінгуэя, адбывалася ў Быкава праз пасрэдніцтва той жа агульнасаюзнай рускамоўнай прасторы з яе “Иностранной литературой”, “Вопросами литературы”, “Литературным обозрением”, інш. Застаецца толькі фармальнае выставіць паперадзе сутнаснага, і вось ужо творчасць Быкава (стваральніка новага ўзроўню беларускай нацыянальнай свядомасці і беларускамоўнага мастацкага мыслення) разглядаюць выключна як аналаг прозе В.Распуціна. І хто, акрамя беларусаў, заўважыць тут скасаванне цэлай семіясферы са сваімі вертыкальнымі кантэкстамі, звязанай з прэзентацыяй беларускай нацыі ў творчасці Быкава, і значыць – яўнае заніжэнне маштабаў гэтага мастака ў сучаснай еўрапейскай і сусветнай культуры? Такім чынам тое, што Быкаў па ўсёй сутнасці сваёй (па крыві, мове, тэмпераменце, па заяўленай грамадзянскай пазіцыі і публічна сцверджанай нацыянальнай ідэйнасці) найбеларускі пісьменнік – гэта абсалютна відавочна. Аднак трошкі дэмагогіі, трошкі сафістыкі – і калі ласка, усё магчыма.

У апошнія дзесяцігоддзі, напрыклад, “наватарская” метода атаясамліваць гетэрагеннае з беларускім прывяла да таго, што ў школьны курс беларускай літаратуры ўключылі творчасць цэлай абоймы тых сучасных рускамоўных пісьменнікаў, якія ні сном ні духам не мелі на ўвазе аніякіх беларускіх ідэй. Я ні ў якім разе не хачу прынізіць вартасці твораў, напрыклад, Алены Паповай – проста не магу не бачыць іх прынцыповага адрознення па культурных інтэнцыях (прадстаўніцы рускай і рускамоўнай літаратуры Беларусі) ад твораў, скажам, Алеся Адамовіча (класіка беларускай літаратуры, які шмат пісаў па-руску). Дык чаго ж нам дзівіцца, што ў свядомасці звычайнага школьніка, ды і школьнага настаўніка, паступова сціраецца прынцыповая розніца паміж паэзіяй Рыгора Барадуліна і Анатоля Аўруціна…

Такім чынам, ужо маючы магутных нацыянальных класікаў і легітымную беларускую дзяржаву, пра якую яны марылі і якую стварылі і ў рэальнай, і ў духоўнай прасторы, мы нібыта ўсё яшчэ не ўсведамляем як след, што ёсць нашым скарбам і як належыць яго шанаваць! З якой прынцыповасцю трэба падкрэсліваць (а не прыбіраць!) розніцу паміж нашай спадчынай гетэрагеннай і ўласна беларускай, акцэнтаваць жыццядайнасць для сучаснай беларускай дзяржавы апошняй – замест таго, каб абслугоўваць рэанімацыю ў масавай свядомасці сацыяльнага міфа пра ідылічнае “адзінства і ўзаемаўзбагачэнне”…

 

 

Літаратура

  1. Гарэцкі М. Скарбы жыцця // Полымя. 1993. № 2. – С. 33, 21.
  2. Гарэцкі М. Спрэчкі // Гарэцкі М. Збор твораў. У 4-х т. Т.1. Апавяданні / [Аўт. прадм. А.Адамовіч]. – Мінск: Маст. літ., 1984. – С. 364 – 366. (446 с.)
  3. Гачев Г.Д. Ускоренное развитие литературы [На материале болгар. литературы перв. пол. ХIХ в.]. – М.: Наука, 1964. – 311 с.
  4. Каваленка В.А. Вытокі. Уплывы. Паскоранасць. Развіццё беларускай літаратуры ХІХ – ХХ стагоддзяў / Рэд. П.К.Дзюбайла. Мн.: Навука і тэхніка, 1975. – С.32, 33. (336 с.);
  5. Караткевіч У., Беларуская песня // Святло слова: дапам. па лінгвакультуралогіі для студэнтаў філал. Спецыяльнасцей / Г.І.Басава, В.І.Іўчанкаў, Л.Д.Сінькова; Навук. рэд. А.Я.Міхневіч. – Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2002. – С. 9. (142 с.)
  6. Корань (Сінькова) Л.Д. Беларуская проза ХХ стагоддзя: Дынаміка жанравых структур. – Мінск: ВПП “Новік”, 1996. – 220 с.
  7. Лойка А.А. Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд. У 2 ч. Падруч. для філал. факульт. ВНУ. – 2-е выд., лапрац. і дап. – Мінск: Выш. шк., 1989. Ч. 1 – 2; Лойка А.А. Старабеларуская літаратура. – Мінск: Выш. шк., 2001. – 318 с.; Лойка А.А. Дрэва жыцця: Кніга аднаго лёсу / А.А.Лойка. – Слонім: ГАУПП “Слонім. друк.” , 2004. – С. 169. (624 с.). Гл. аналітычны агляд гэтых кніг і інш. айчынных падручнікаў па старажытнай літаратуры [у:] Кавалёў С.В. Сціплае хараство жанра аўтарскага падручніка // Беларускае літаратуразнаўства: навук.- метад. альманах / рэд. рада: гал. рэд. Л.Д.Сінькова [і інш.]. – Мінск: РІВШ, 2006. – Вып. 2. – С. 16 – 18. (204 с.)
  8. Некрашэвіч-Кароткая, Ж.В. Лацінамоўны ліра-эпас у полілінгвістычнай літаратуры Беларусі ХVІ – першай паловы ХVІІ ст.: традыцыя, гісторыка-эстэтычная эвалюцыя: аўтарэф. … дыс. докт. філал. навук: 10.01.01 / Ж.В.Некрашэвіч-Кароткая; Бел. дзярж. ун-т. – Мінск, 2012. – С. 5; гл. таксама с. 27, 31 – 32. (48 с.)
  9. Никольский С.В. Славянские литературы эпохи национального Возрождения // Славянские культуры в эпоху формирования и развития славянских наций XVIII – ХІХ в.в. Материалы международной конференции ЮНЕСКО. М., 1978. С. 201 і ніжэй.
  10. “Рэцэптыўна-эстэтычны падыход да разумення літаратурнага працэсу дазваляе рабіць нават больш аддаленыя супастаўленні і бачыць сляды ўплыву даўняй ліра-эпічнай традыцыі ў творчасці класікаў новай беларускай літаратуры Янкі Купалы і Якуба Коласа. У такім выпадку мы можам гаварыць пра шматузроўневыя кантактныя сувязі, што сведчыць пра цэласнасць літаратурнай традыцыі” (Некрашэвіч-Кароткая, Ж.В. Лацінамоўны ліра-эпас у полілінгвістычнай літаратуры Беларусі ХVІ – першай паловы ХVІІ ст.: традыцыя, гісторыка-эстэтычная эвалюцыя: аўтарэф. … дыс. докт. філал. навук: 10.01.01 / Ж.В.Некрашэвіч-Кароткая; Бел. дзярж. ун-т. – Мінск, 2012. – С. 27).
  11. Беларусы ж нястомна называюць Міцкевіча менавіта беларускім паэтам, затое даюць трыбуну Радыё Свабоды для абзывання змуштраванага ў 1930-я гады Янкі Купалы Каянам Лупакам – і за гэта ж прысуджаецца літаратурная прэмія імя Ежы Гедройца ў 2012 г.

2013 г.

 

Апублікавана у: Сінькова Л. Літаратура нацыянальная або гетэрагенная? – Роднае слова, 2013, № 12, с. 16-20.