Паводле цытат
Сёння паўсюль паўтараецца, што мы жывём у новай культурнай сітуацыі. Сапраўды, надышоў канец нарматыўнай эстэтыкі, гэтаксама як і старой рэгламентацыі жыцця — жорсткай, па сутнасці антынацыянальнай. У 1993—1994 гг. прыкметнымі зрабіліся і пошукі новага беларускага фундаменталізму. У гэтых варунках рэфлексія паводле беларускай культуры, літаратуры зачаста пачала пераходзіць у агульны натхнёны крытыцызм і бічаванне, да поўнай страты цвярозага адчування рэальнасці ўключна. Прыкладам — некаторыя тэксты апошніх гадоў, што былі надрукаваныя на старонках аўтарытэтных выданняў.
«Ці існуе беларуская нацыянальная культура? «…» …няма глыбокай рэфлексіі над дынамікаю развіцця нашай культуры. А таму і няма таго, што мы можам упісаць у еўрапейскую карціну свету. Вось і атрымоўваецца: ёсць нацыя, але няма культуры…» [Матрунчык М. Што мусіць быць у ідэале? (Фрагмент з працы «Культурная традыцыя: Этнічнае і канфесійнае») // Культура. 1933. 24 жн.]
Тут відавочна ігнаруецца не тое, што аура беларускага слова, знака, аура любога прадмета культуры як канцэпта, а нават і элементарны здаровы сэнс. У вышэйшай ступені смела ігнаруе М. Матрунчык і найвядомыя беларускія імены, што ўжо даўно ўпісаны ў «еўрапейскую карціну свету» і без Матрун-чыкавай на тое згоды.
Не парупіўшыся засведчыць, што беларуская культура не ў -30-я гады XX ст. нарадзілася, некаторыя аўтары з асаблівым размахам крытыкуюць сёння культуру часоў савецкіх. Асноўны змест гэтай ваяўнічай крытыкі — «няма культуры, ды і нацыі няма».
«Беларускай культуры ў класічным разуменні тэрміна на сённяшні дзень няма. Масавая ж свядомасць тутэйшага жыхара на сёння знаходзіцца ў лепшым разе паміж адзнакамі «мой дом» і «маё мястэчка»; пра нас пакуль рана гаварыць, як пра нацыю, а таму тэрмін «беларуская культура» варта адкласці да лепшых часоў. Гаварыць можна хіба пра кангламерат субкультур. Сярэдняму дэнацыяналізаванаму беларусу субкультурніцкія канцэпцыі адраджэнскага кшталту незразумелыя, а іх праблемы нецікавыя. Сапраўдная культура можа быць толькі агульнанацыянальнай». (Ахроменка У. Субкультура // Літ. і мастац-тва. 1993. 12—18 чэрв.)
Па-першае, масавая свядомасць увогуле не павінна быць пунктам адліку ў гаворцы пра культуру, бо па вялікім рахунку культура — заўседы раскоша, яна ў любой нацыі рэч элітарная. I, па-другое, мне падаецца вельмі рамантычным уяўленне У. Ахроменкі пра нацыю і культуру. Яму хочацца, каб не існавала ў прыродзе наступстваў генацыду, каб культура складалася адно з геніяў агульнанацыянальнага маштабу… Гэта не здароўе, але ці ўласна беларуская нацыя і беларуская культура перад У.Ахроменкам вінаватыя, што не адпавядаюць ягонай мары?
«Больно, горько в этом признаваться, однако вся современная «белорусскоязычная» культура, если угодно, до сих пор есть культура мифотворческая — во всех мыслимых ее проявлениях. Литература — тем более. «…» …что есть сама наша литература, как не затянувшаяся игра мечтательно-дерзкого воображения?» (Афанасьев И. Мелодия оборванной струны / / Неман. 1994. № 2. С. 158).
Двухмоўны I. Афанасьеў, даследчык беларускай літаратуры, асабліва творчасці В. Быкава, найбольш паслядоўны ў сваіх негатыўных фантазіях. Не быў бы ён філосафам, калі б не дайшоў да труізмаў тыпу «что наша жизнь? игра!», «жизнь есть сон», але ж жыць неяк трэба…
Ці не самы памяркоўны сярод названых аўтараў — I. Бабкоў. Ён усяго толькі лічыць, што савецкая культура (у многім гвалтоўная, асабліва напачатку.— Л. К.) была «сувенірнай», а таксама лічыць, што які-небудзь несімпатычны табе перыяд развіцця культуры карысна «адпрэчыць». (Бабкоў I. Беларуская традыцыя: На зломе сэнсаў // Культура. 1993. 17 мая.)
«Працэс праяўлення іманентных беларускаму духу сэнсаў можна спланаваць і рэгуляваць. Гэта справа нацыянальнай асветы і адукацыі. «…» Каб працэс «абуджэння» народа ішоў не стыхійна, неабходна стварыць нацыянальныя праграмы, як своеасаблівую звышнатуралёвую даннасць для спячай свядомасці. I гэтыя праграмы выканаюць пераход этнакансалідацыі беларусаў у грамадзянскую супольнасць і нацыянальную еднасць». (3 названага артыкула М. Матрунчыка.)
Я думаю, што нацыянальныя праграмы — гэта адно, а кіраваць іманентнымі сэнсамі — трошкі другое. «Звышнатуралевыя» шляхі, як паказаў гістарычны во-пыт, яшчэ нікога і ніколі ў рай не прыводзілі. Наўрад ці дапаможа і нам светлая казарма.
«Яшчэ складаней што-кольвек пэўнае засведчыць пра Беларусь як пра нешта цэласнае ў духоўным сэнсе, і ўжо зусім немагчыма вызначыць для яе агульнае эстэтычнае поле. «…» Пакуль, у культуралагічным сэнсе, Беларусь немагчыма ўявіць нечым адзіным, гэта хутчэй архіпелаг, дзе ўнутры азначанай дзяржаўнымі межамі прасторы раскіданы вялікія і зусім дробныя астраўкі беларушчыны». (Акудовіч В. Літаратура ў краіне Сакрэту // Літ. і мастацтва. 1993. 1 студз.)
Не разумею, навошта вынаходзіць праблему, дамагацца адзінства ў культуралогіі? Не трэба і немагчыма. Цікава, што варта толькі В. Акудовічу перамяніць сваю «стратэгічную» мэту (угрунтаванне «масонаў беларушчьшы»), як мы з ім адразу салідарызуемся ў гэтым пытанні: «Аказваецца, прастора эпохі постмадэрнізму супраціўляецца ў’сялякай ідэалагеме (і нацыянальна-патрыятычнай таксама), якая імкнецца заняць пануючае месца ўсярэдзіне і залежна ад сябе арганізоўваць жыццё на ўсей падлеглай тэрыторыі». (Акудовіч В. Постмадэрнізм / / Культура. 1993. 3 вер.)
«Пакуль Абдзіраловіч гучыць актуальна кожным сваім словам, пакуль ён не стаў гісторыяй, ён трымае цябе са сваей магілы мёртваю хваткай. Калі вучні не працягваюць поступ настаўніка, адбываецца выраджэнне рамяства. Гэта — смерць культуры». (Дубавец С. Смерць культуры // Літ. і мастацтва. 1993. 5 сак.)
Прыкладна тое самае сцвярджае Ю. Залоска: «…пачынаеш думаць, ці не можа стаць мінулае прадметам асабліва хваравітага пакланення… 3 памяці не сыходзіць біблейскае «мертвыя трымаюць сваіх мерцвякоў»… (Залоска Ю. Быт і бытнасць літаратуры / / Літ. і мастацтва. 1994. 14 студз.)
Між іншым, Абдзіраловіч цытуе біблейскае ў такім кантэксце: «Не адразу выхаваць творчую адзінку. Будучыня належыць да творчай асобы, але яшчэ доўгія гады «мёртвыя будуць хаваць сваіх мерцвякоў». (Абдзіраловіч I. Адвечным шляхам: Даследзіны беларускага светагляду. Мн., 1993. С. 42.)
Найноўшыя аўтары, як бачым, вынаходзяць эфектныя мастацкія вобразы. Яны маглі б быць праўдаю, калі б былі тоесныя нашай канкрэтыцы. Няўжо так і немагчыма сення вучню працягваць поступ настаўніка? I ці душыцель урэшце Абдзіраловіч? Ці з кашмарыкаў вуліцы Вязаў усе нашы папярэднікі?
«I калі раней думалася, ну вось пераменім парадыгму і нарэшце атрымаем адказ, то ў другой палове XX стагоддзя трывала склалася разуменне, што ад усіх гэтых перамен ніякага толку няма і не будзе, і ўвогуле, надалей трэба кінуць гэтую дурную звычку караскацца па вертыкалі ўверх і наперад і «дэканструяваць» наноў адбудаваную чалавецтвам Вавілонскую вежу, бо не існуе ні верху, ні нізу, ні гісторыі («Канец гісторыі» Фукіяма), ні часу («Канец новага часу» Гвардзіні), ні чалавека («Канец чалавека» Фуко), ні культуры («Смерць культуры» Дубавец)». (Акудовіч В. Постмадэрнізм.)
Гэта называецца — што б там ні было, але і мы ўпісаліся…
«Цяпер настае час вылучэння культуры масавай. Гэта яна мусіць забяспечыць жывое бытаванне беларускае мовы ды пашырэнне гістарычнае свядомасці. «…» Перакладаць Чэйза й відзікі можна ўжо сення». (Беларуская маскультура: Фрагменты калеквіуму ў рэдакцьгі «НН» // Наша ніва. 1994. № 4. С. 8.)
Калі ўсур’ёз зблытаць маскульт з місіянерствам, двухмоўныя беларусы смяяцца будуць. Той жа Іван Афанасьеў — першы.
«Кватэра! Во — быційная канстанта, што (у многіх выпадках найперш яна) давала моцы літаратурным «вяскоўцам» трываць у горадзе і тым самым неяк папаўняць літаратуру, множыць шэрагі пісьменнікаў… Кватэра — культура; культура — кватэра,— во амбівалентная быційная супазіцыя, наяўнасцю якой і вырашаўся да нядаўняга часу лёс таго, што мы прывыклі называць «культурай». (Залоска Ю. Быт і бытнасць літаратуры.)
Ці патрэбны тут каментарыі?
Я, аднак, думаю, што ўчарашняя моладзь не адно з-за адсутнасці кватэр гэтакая сярдзітая на Бацькаўшчыну.
Сёння, у сапраўды постмадэрнісцкай сітуацыі, беларускі дух мусіць выконваць задачу нацыянальнага адраджэння. Задача ж гэтая — архаічная, яна з часоў таго Вялікага Рамантызму, які ў цывілізаваным свеце даўно мінуўся. I трэба мець талент сапраўды выбітны, каб даць сучасны голас той гістарычнай песні, якую лёс не судзіў даспяваць Беларусі ў свой час; магчымасць з’явілася толькі зараз. Мажліва, перад намі не задача, а звышзадача. Патрэбен не рамантызм узораў класічных, а нейкі феномен, функцыянальна адпаведны яму. Між іншым, феномены і нараджаюцца з дыс-гармоній гістарычнага развіцця: «рэалізм у вышэйшым сэнсе» Дастаеўскага і Талстога, лацінаамерыканскі касмізм… У нашым друку ўсё часцей згадваецца «рамантычная» мара А. Адамовіча пра звышлітаратуру. Словам, чакацьмем новых класікаў, якія ізноў сцвердзяць нас у свеце,— насуперак самаедству, што зрабілася-такі нашай нацыянальнай рысай за вякі прыгнёту,
Урэшце гэта сумны парадокс: крытыцызм, народжаны рамантычна-безразважнай прагаю хутчэйшага новага нацыянальнага адраджэння, аказаўся ў нашай «моладзі» адпаведным агульнаму рудыментарна-савецкаму браку культуры.
Вядома, што каб выратаваць хоць бы аднаго чалавека (не кажучы ўжо пра цэлую нацыю), трэба найперш палюбіць яго, зразумець, адчуць боль за яго. А ў нас усе лупяць яго, і без таго ледзь жывога, даўбешкаю па галаве,— гэтак «адраджаюць». I ён, па адчайна-балючым слове класіка, яшчэ мусіць «дзякуй» крычаць…
Друкавалася [у]: Корань Л. Новая маргінальная беларушчына. – Літаратура і мастацтва. – 1994. – 30 верасня.