БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА Ў ПАРАЎНАЛЬНЫМ ВЫВУЧЭННІ

І.

Параўнальнае літаратуразнаўства як навука, прызнаемся, яшчэ не выспела ў свеце да такой ступені, каб алгарытмізавацца: ускладняе справу найбольш тое, што ўсе літаратуры пачынаюць і доўжаць сваё існаванне ў вельмі розных гістарычных варунках, добасуседскіх або зусім і не, ды ў розных па працягласці гістарычных эпохах.

Складанасць гэтай простай ісціны, між іншым, у 1980-я гады прымусіў мяне адчуць напоўніцу акадэмік Віктар Антонавіч Каваленка. Аднойчы ён знянацку падвёў мяне да маскоўскага госця, слыннага даследчыка літаратуры Юрыя Сураўцава і прапанаваў (як будучаму дысертанту) паспрачацца з госцем. Ці змагу я давесці сваю нязгоду, скажам, з той логікай Ю.Сураўцава, што “ў развіцці кожнай літаратуры свету закладзена яе ўласная норма” [12] – г.зн., яна заўсёды развіваецца так, як ёй наканавана, і з такога пункту гледжання ўвесь яе шлях аднолькава нармальны; скажам, і ва ўласнай дзяржаве, і ў розных бездзяржаўных варунках на мяжы генацыду. А раз так, то выходзіць, напрыклад, што Гогаль аніколі і аніяк не мог зрабіцца ўкраінскім пісьменнікам, Міцкевіч – беларускім, або што гіпертрафія ваенна-вясковай тэмы ў беларускай савецкай літаратуры тлумачыцца найперш нашымі прыроднымі літаратурнымі схільнасцямі, і г.д. (Пазней я заўважыла, што, пісьмова спрачаючыся з В.Каваленкам па праблемах ХІХ ст. на ніве параўнальнага літаратуразнаўства, Ю.Сураўцаў увогуле не ўжываў у патрэбным кантэксце такіх паняццяў, як Беларусь, беларуская літаратура – толькі Польшча, польская; да таго ж, прызнацца, пакуль што большасць паслясавецкіх вучоных так па-ранейшаму, “па-сураўцаўскаму” і ўпэўненыя, што тэрмін “паскоранасць” у параўнальным літаратуразнаўстве не хавае за сабою нічога іншага, як толькі вялікага прагрэсу [23]). Мой жа ўласны першы гіпатэтычны “дыялог з маскоўскай школай” таксама скончыўся ганебнай капітуляцыяй перад зграбна-радушным і салідным Юрыем Сураўцавым: я хутка рэціравалася з вузкага акадэмічнага калідорчыка, пакінуўшы Віктара Антонавіча ў вечным двубоі з тымі яго апанентамі, якія ўсё падсмейваліся з Гачаўскай ды Каваленкаўскай “паскоранасці” [4], [6] як спроб балгарына і беларуса праўдзіва апісаць гістарычную спецыфіку развіцця сваіх зусім не “младапісьменных”, але змушаных перманентна “адраджацца” літаратур у параўнанні з іншымі – тымі, якім пашанцавала “нарадзіцца” толькі аднойчы і назаўсёды (ва ўсякім разе, да цяперашняга часу).

З другога боку, сёння маладзейшымі даследчыкамі да абсурду даводзіцца важная ідэя іншага майго настаўніка, члена-карэспандэнта беларускай Акадэміі навук Алега Антонавіча Лойкі: ён у падручніках па літаратуры старажытнай і ХІХ стагоддзя пачаў акцэнтаваць беларускі (ліцвінскі, як казаў Алег Антонавіч) складнік у пісьменстве Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі [9]. Але самае рознае полікультурнае, гетэрагеннае пісьменства ўсё часцей пачынаюць маркіраваць як адназначна беларускае (адназначна літоўскае, украінскае, польскае): падобна да таго, як бы Пушкіна, напрыклад, маркіравалі адназначна афрыканскім пісьменнікам, ці Дастаеўскага – выключна беларускім. Зрэшты, ад таго, што ў наш час расхіствання і скасавання, прынцыповай дэвальвацыі ўсякіх ідэнтычнасцей нехта назаве Яна Вісліцкага толькі беларускім творцам, ці Сімяона Полацкага – толькі рускім, табель аб рангах акадэмічнай гісторыі славянскіх літаратур многа не зварухнецца.

Прыкрае, аднак, не столькі само катэгарычнае прыўлашчванне полікультурнага (бо ў такім прыўлашчванні ёсць кан’юнктурна-патрыятычная міфалагізацыя гісторыі нацыянальнай літаратуры), колькі тое, што з такога прыўлашчвання беларускія даследчыкі, канешне, робяць наступны лагічны крок: робяць высновы пра непарыўнае – нармальнае! – развіццё беларускай літаратуры са старажытнасці і да нашых дзён [10]. Так і атрымліваецца ідылічная карцінка: ніякай дыскрэтнасці; ніякай паланізацыі, русіфікацыі; толькі непарыўнае развіццё нацыі і культуры, цэласны беларускі літаратурны працэс цягам стагоддзяў… Гэтакі “Сураўцаў наадварот”: усё называем толькі беларускім; выходзіць патрыятычна і зразумела кожнаму “тутэйшаму” чалавеку, які толькі тады і зможа ганарыцца сваім, калі яно будзе трошкі чужое, калі ім і яшчэ нехта аўтарытэтны ўжо даўно ганарыцца.

Канешне, у філасофскім сэнсе, у грандыёзных маштабах – дык развіццё ўсяго на свеце бадай бесперапыннае. Аднак, калі так размахнуцца, то не менш лагчна і спадчыну індаеўрапейскую назваць беларускай, тоеснай беларускаму… Да ўсяго – даследчыкі-міфалагізатары касуюць патрэбу браць пад увагу стаўленне да беларускага саміх гетэрагенных аўтараў, іншамоўных пісьменнікаў. Такія пісьменнікі (як і ўсе суб’екты гетэрагеннай культурнай прасторы) проста абвяшчаюцца прадстаўнікамі беларускай культуры, і ўсё. Думка інтэрпрэтатара важней за самаацэнкі, нават хрэстаматыйна вядомыя, тых аўтараў, хто выразна дыстанцыяваўся або сёння дыстанцуецца ад усяго ідэйна-беларускага, ад нацыянальна маркіраваных дыскурсаў (маўляў, Беларусь – назва дзяржавы, у якой беларусы са сваёй ментальнасцю і мовай не больш чым субдыскурс, якому зусім не абавязкова не тое што сімпатызаваць, але нават і паважаць яго). У гэтых варунках даводзіцца згадваць элементарнае: якасныя змены ў літаратурным працэсе, яго падзел на важнейшыя этапы ў навуцы немагчыма ігнараваць; гетэрагеннае не тоеснае свядома беларускаму, беларусамі на Беларусі і па-беларуску напісанаму.

Я не бачу патрэбы маляваць ідылію бесперапыннага развіцця такой літаратурнай традыцыі, з якой максімальна, экстрэмальна элімінуецца ўсякая розніца паміж першым (гетэрагенным) і другім (свядома беларускім). Хіба што заўтра прычакаем, што другое ізноў цалкам знікне. Вось тады і настане поўны трыумф канцэпцыі непарыўнага літаратурнага развіцця.

І ўсё ж ёсць навукоўцы, якія ў спецыяльных сур’ёзных працах рашуча выказваюць жаданне абавязкова бачыць гістарычны шлях беларускай літаратуры як стабільны і непарыўны, як традыцыйную для вядучых літаратур Еўропы паслядоўную змену стыляў, жанраў і паэтык. “Фарміраванне ліра-эпічнай традыцыі ў беларускай літаратуры – паступальны і цэласны працэс”, – піша, напрыклад, знаўца і перакладчык лацінамоўных помнікаў Ж.В. Некрашэвіч-Кароткая [10], маючы на ўвазе творы ХVІ – ХІХ і нават ХХ стагоддзяў. Вось жа хрэстаматыі нам цвердзяць, што Равінскі ў “Энеідзе навыварат” адштурхоўваўся ад класіцызму і працягваў традыцыю пародый на яго – Катлярэўскага, Кацяльніцкага і Осіпава (Блюмаўэра, Скарона). Жанна ж Вацлаваўна сцвярджае, што Равінскі працягваў непасрэдна традыцыю класіцызму – уласна лацінамоўнага вершаскладання часоў Радвана або Вісліцкага. Так малюецца не менш чым непарыўная традыцыя беларускага класіцызму і беларускай эпікі. Што тут сказаць… Як вядома, можна знайсці і такі пункт гледжання, з якога Ахілес ніколі не дагоніць чарапаху. Дык ці такі ўжо грэх бачыць у пародыі на класіцызм не прыкмету парадыгмальнай змены эпох, стыляў (прадвесце жыццядайнага для беларускай літаратуры рамантызму), а працяг класіцызму?

Ключ да падобных калізій даў акадэмік В.Каваленка, які вельмі падрабязна і яскрава патлумачыў, што беларускія эліты пасля перыядаў дэнацыяналізацыі мусілі не вяртацца да мінулых уласных традыцый, а пакідаць іх, пачынаць нібы спачатку – і само кнігадрукаванне, і літаратурны працэс, і ўласна мастацкія дыскурсы. Прынцыповы алгарытм развіцця беларускай літаратуры мае на ўвазе адмаўленне ад няхай сабе ўласных, сваіх ідэй, але састарэлых па эстэтыцы; адмаўленне ад тых сваіх традыцый, што перарываліся-перайначваліся іншакультурнай асіміляцыяй у часы, калі нашыя землі і насельніцтва знаходзіліся ў тытульна, ідэалагічна небеларускіх дзяржавах – на карысць больш новых, сучасных новым аўтарам іншакультурных ідэй, якія штораз айчыннымі творцамі прыўлашчваюцца – і развіваюцца ўжо як нацыянальныя.

Калі б Янка Купала сапраўды ў сваім ліра-эпасе “патрыятычна” арыентаваўся на лацінамоўны або польскамоўны класіцызм часоў ВКЛ і Рэчы Паспалітай, а затым – на “Энеіду навыварат” і “Тараса на Парнасе” [15], то з такога “патрыятычнага” засваення класіцызму і нараджалася б адно кволае эпігонства. Беларускі рамантызм еўрапейскага кшталту, як і неарамантызм, і сімвалізм Янкі Купалы паўстаў з Купалавай арыентацыі на польскі мадэрнізм, нарвежскую новую драму, расійскі сімвалізм – і толькі перадавыя сучасныя ідэі, як эстэтычныя, так і сацыяльныя (перадусім – глабальная агульнаеўрапейская ідэя нацыянальнага адраджэння) на ўласнай міфапаэтычнай беларускай глебе ўзнялі нашу нацыю і культуру [19].

Такім чынам, “фарміраванне ліра-эпічнай традыцыі ў беларускай літаратуры” – не “паступальны і цэласны працэс”, як піша Жана Вацлаваўна, а рух як мінімум па спіралі, рух дыскрэтны, перарывісты: з адмаўленнем ад працягу замаруджаных асіміляцыйнымі ўплывамі ўласных традыцый на карысць новых стартаў з больш актуальных ідэйна-эстэтычных пазіцый, што найяскрава і аргументавана сцверджана акадэмікам В.А.Каваленкам.

Урэшце, аксіёма адна: найперш параўнальнае літаратуразнаўства (або, на французскі лад, кампаратывістыка) тлумачыць міжлітаратурныя стасункі – з прыхаванай або адкрытай, але заўсёды гарачай зацікаўленасцю, дзяржаўнай заангажаванасцю апанентаў.

ІІ.

Перачытваю “Сібірскія абразкі” (1926- 1928 гг.) Максіма Гарэцкага, замалёўку “Спрэчкі”:

“Побач са мною пасажыр – інтэлігентны чалавек. […] Аказваецца – беларус, едзе на бацькаўшчыну, у Віцебск. Дзевяць год пражыў на Далёкім Усходзе. Пытаецца ў мяне пра Беларусь, дзівіцца, навошта патрэбна гэтая беларусізацыя… А сам цягнецца паміраць на Беларусь. Здаровы ўцякаў, а хворы цягнецца назад. І яшчэ бурчыць, што Беларусь не такая, як яму хочацца. […]

Я лёг з сумнымі думкамі і доўга не мог заснуць… Я ўспомніў, як сядзеў за тую няшчасную беларускасць сваю ў польскай турме…

І колькі ўжо падобных гутарак прыйшлося мне весці на сваім вяку! Ярмо нейкае… якое і муляе і муляе і звязвае ўсё жыццё.

І я думаў: бяссільнасць пакрыўджанага – самае балючае пачуццё. Лягчэй можна дараваць крыўду індывідуальную, чым нацыянальную ці класавую.

Мне ўспомніліся розныя нешчаслівыя моманты ў маім жыцці. Смерць Ганначкі… Гэтая рана ніколі не зажыве. […]

[…] я думаў: калі не будзе сям’і, родных – і не будзе суму па іх. Калі не будзе нацыі – і не будзе таго ярма, якое ўсё жыццё гняце мяне” [3].

Балючы Гарэцкі! Да самага расстрэлу ў 1938 г. не здрадзіў ён сваёй сям’і – свайму болю, сваёй нацыі. Да апошніх, турэмных дзён жыцця пад чужацкім гвалтам Максім Беларус (яго першы псеўданім) не пераставаў думаць і пісаць пра беларусаў [2]. Лісты – каханай жонцы і дзецям. Дзённікі, “Віленскіх камунараў”, “Скарбы жыцця” – усім астатнім, каб адчынілі ўсё ж браму скарбаў…

Але ж вось і дажылі мы да тых часоў, калі многія, асабліва маладзейшыя, нібыта патрыятычныя беларускія пісьменнікі і навукоўцы пачалі з нейкім эйфарычным шалам усё больш актыўна, нават агрэсіўна дыстанцыявацца ад беларускай нацыі з яе вечнымі праблемамі. Спачатку гадоў дваццаць (з часоў узнікнення Рэспублікі Беларусь) запэўнівалі ўсіх і саміх сябе, што беларускай нацыі няма – маўляў, так і не склалася; тая, што ёсць – “не такая, як яму хочацца”. Потым – што і беларускай культуры няма: не знаёмы з ёю свет, а нам самім яна яшчэ ў школе надакучыла – так яе вывучалі, што цяпер маем законнае права і цэлыя спісы прычын яе ненавідзець, асабліва нацыятворцаў Купалу і Коласа. І ўвогуле: “навошта патрэбна гэтая беларусізацыя”, нашто нам сёння беларуская мова, калі ёсць руская і англійская, а ў дзяржаве з назваю Беларусь колькі тых свядомых беларусаў і беларушчыны! Маўляў, нашто нам тое нацыянальнае ярмо ў глабалізаваным свеце? Ён звык да рэзервацый і посткаланіяльных крызісаў самаідэнтыфікацыі. За гэтымі крызісамі прыйшоў апафеоз маргінальнасці і касмапалітызму, а нацыянальнае ў масавай свядомасці амаль атаясамілася з фундаменталізмам-фашызмам-тэрарызмам, у тым ліку і ў свядомасці беларускага звычаёўца. Яно не дзіўна, бо агрэсія супраць беларушчыны – гэта “навацыя” з не менш чым трохсотгадовай барадою. Дбайна выхаваная за гэтыя часы беларусафобія на адной толькі ўласнай інерцыі ўсё яшчэ паспяхова атручвае самапачуванне і мысленне беларусаў.

Так што ў замежжы, куды мы так імкнёмся, вітаецца (і ўжо няблага аплочваецца) найперш астракізм – мала постсавецкі, але найперш антыбеларускі.

Апошнім часам і ў нашым літаратуразнаўстве з’явіліся некаторыя “новыя” ідэі, якія на першы погляд выглядаюць вельмі патрыятычнымі, але пры больш уважлівым разглядзе аказваюцца тым, што пазначаецца ў любімага ўсімі дзецьмі на свеце Г.Х.Андэрсена словамі старой песенькі: “Ах, позолота вся сотрётся, свиная кожа остается”…

За савецкім часам, беларусы, як вядома, выхоўваліся як адмысловая грамадзянская супольнасць – савецкі народ. Адной з галоўных прыкмет гэтага народа была культура нацыянальная толькі па форме (лапці і любыя іншыя атрыбуты, уключна з той патрыятычнай фразеалогіяй, якая праходзіла цэнзуру), а па змесце – інтэрнацыянальнай (абавязкова пазбаўленай ідэі пра нацыянальна-дзяржаўную самавітасць і палітычную самастойнасць; з цягам часу залішне просталінейнае “інтэрнацыянальная” замянілі на “агульначалавечая” – больш адпаведнае пасляваеннаму савецкаму ладу “з чалавечым тварам”). На тагачасных навуковых канферэнцыях, etc., самым папулярным слоганам было АДЗІНСТВА І ЎЗАЕМАЎЗБАГАЧЭННЕ. Гэта значыць, этнаграфічную атрыбутыку мастакам падкрэсліваць было варта і трэба. Але на ўзроўні ідэйным – ні-ні: толькі больш ці менш ідылічная супольнасць, знітаваная мовай і культурнай традыцыяй “старэйшага брата”. У такіх умовах і “квітнелі”. Хтосьці гаворыць пра іх як пра полікультурны рай, хтосьці – як пра турму народаў: па рознаму складваліся ў тыя часы пісьменніцкія лёсы… За рэпрэсіямі прыходзілі рэабілітацыі – але не кампенсацыі: рэальны генафонд, як і рэальны час, незваротны.

Між тым вярнуць сваё, перапісаць гісторыю часам вельмі хочацца. Асабліва беларускім навукоўцам, бо перад іх паслясавецкімі вачыма разгорнута цэлая рэтраспектыва такога знаёмага АДЗІНСТВА І ЎЗАЕМАЎЗБАГАЧЭННЯ, толькі крышку прымглёнага смугой аддаленых стагоддзяў і протанацыянальных дыскурсаў.

Сапраўды, мы павінны нястомна шукаць свае вытокі, рупліва збіраць і прапагандаваць сваю спадчыну, мацаваць падмуркі свайго быцця ў свеце – тая легітымныя падмуркі, на якіх ужо годна ўсталяваная сучасная еўрапейская беларуская нацыя і створаная ёю беларуская дзяржава (хоць якраз беларускасць Рэспублікі Беларусь, з адноўленай на мяжы 1980-90-х ідэяй нацыянальнага Адраджэння, без чаго наша дзяржава не паўстала б, не перастаюць быць аб’ектамі найжорсткай татальнай агрэсіі). Рупячыся пра свой сённяшні і заўтрашні дзень, сапраўды, мы павінны збіраць самыя розныя выявы беларускай прысутнасці паўсюль: у мастацкіх суплётах “Слова пра паход Ігаравы”, у лацінамоўнай і польскамоўнай літаратуры часоў ВКЛ, у кітабах, у пісьменстве часоў Рэчы Паспалітай і Расійскай Імперыі… І чыннасць у гэтым кірунку неўзабаве выявіла, што якраз полікультурнай, гетэрагеннай спадчыны, самымі рознымі сваімі фрагментамі звязанай з нашымі землямі або насельніцтвам гэтых земляў, збіраецца дастаткова многа, нават вельмі шмат. Здаецца, толькі ганарыся і радуйся, што адкрыліся новыя магчымасці паказваць, якая колькасць маркіраваных беларускай культурай артэфактаў то назапашвалася, то гвалтоўна раскідалася, і калі ды якім чынам узнік нарэшце якасны зрух – нацыянальная ідэя, з якой і паўстала беларуская нацыянальная культура. І як тут, здавалася б, можна сапсаваць свята?

Аказалася – можна, бо паўстала спакуса: чаму б не абвясціць усю тую культуру (я найперш буду гаварыць пра літаратуру), у якой ёсць хоць радзімка беларушчыны, ужо не гетэрагеннай, а наўпрост беларускай…не беручы пад увагу таго самага прынцыповага якаснага зруху, а лічачы, што ён – эфемернасць, бо нацыя ж нібыта так і не склалася…

Беларускія даследчыкі і пачалі ўсё часцей гэтак рабіць (услед за аналагічнымі “гіперпатрыятычнымі” пісаннямі ў Літве, Украіне, інш.). Маўляў, беларускі этнас нікуды з часоў Полацкага княства не выпарыўся. Няхай сабе мяняліся дзяржаўныя межы і ўлады, дзяржаўныя мовы і ідэі (рабіліся найперш польскімі ды расійскімі). Але ж тутэйшы (няхай сабе асіміляваны) народ жыў і тварыў: з сантыментам да сваіх локусаў. Сёння ж нам варта толькі прасачыць за ўсімі адгалінаваннямі айчынных радаводных дрэваў – і тым самым адновіцца не менш як непарыўная, поўная ўсіх прыўкрасных стыляў і формаў (няхай сабе не толькі іншамоўных, але выразна іншанацыянальных па сацыяльных і эстэтычных ідэях), менавіта беларуская культурная і літаратурная традыцыя…

Пісаў жа Уладзімір Караткевіч: “Дзе мой край? Там, дзе людзі ніколі не будуць рабамі, / Што за поліўку носяць ярмо ў безнадзейнай турме, / Дзе асілкі-хлапцы маладымі ўрастаюць дубамі, / А мужчыны – як скалы – ударыш, і зломіцца меч. // <…> Там звіняць неўміручыя песні на поўныя грудзі, / Там спрадвеку гучыць мая мова, булатны клінок…”[7] І тут няважная літаральная адпаведнасць рэальнасці; няважна, што ў краі ёсць рабы і мова не гучыць на поўныя грудзі. Тут важна, што гарачая караткевічаўская рамантызацыя, міфалагізацыя рэчаіснасці натхняе беларусаў, асабліва юных, любіць сваю Айчыну. Якраз не рэальная, а мастацкая праўда Караткевіча дапамагае рэабілітоўваць гэтак доўга замбіраваны і траўмаваны нацыянальны менталітэт. Важна, што яна дапамагае “звычайнаму”, далёкаму ад спецыяльных інтэлектуальных штудый земляку натуральна пазбаўляцца комплексу нацыянальнай непаўнавартасці. За гэта мы справядліва шануем Караткевіча як свайго класіка, як нацыятворцу. Дык чаму вучонаму не рабіць тое ж, што мастаку?

І вось сёння караткевічаўскі дыскурс пачаў распаўсюджвацца са сферы мастацкай у навуковую. Літаратуразнаўства пачало працаваць як прыгожае пісьменства: не столькі дзеля ісціны, колькі дзеля пафаснага нацыянальнага самасцвярджэння. Наша размаітае гісторыка-культурнае мінулае пачало падавацца менавіта не адэкватна, а рамантызавана, міфалагізавана – і ўжо комплексам нацыянальнай непаўнавартасці пачала называцца элементарная навуковая этыка, якая патрабуе як мага больш дэталёвага асэнсавання аб’екта вывучэння: незалежна ад таго, будуць ці не будуць тыя дэталі сімпатычнымі даследчыку і наколькі выніковая мадэль рэчаіснасці будзе адпавядаць кан’юнктуры (няхай сабе і патрыятычнай).

У гэтым папулісцкім дыскурсе нашага “новага” літаратуразнаўства зрабілася недастатковым казаць пра беларускае, протабеларускае ў Гедымінавічаў і Ягелонаў, Яна Вісліцкага, Уршулі Радзівіл, Саламеі Пільштыновай і Адама Міцкевіча, многіх творцаў з непараўнальна сціплейшымі імёнамі. Зрабілася добрым тонам казаць пра ўсіх наўпрост: беларускія. Дапушчальны сінонім з канатацыяй тоеснасці – айчынныя [16].

У выніку ж атрымалася наступнае: часы бездзяржаўнага існавання малююцца ледзь не ідылічнымі для развіцця беларушчыны. Найперш не асіміляцыя і генацыд пасля зваяванняў, а культурная пратэкцыя. Не руйнаванне традыцый беларускага пісьменства, а іх найлепшы працяг у багатым полікультурным дыскурсе.

Такім чынам, дапусцім, шмат пышна-прыўкраснага мы прыўлашчылі адназначна: ці ж не прыемна беларускую нацыянальную ідэю цалкам атаясамліваць з дзяржаўным мысленнем Радзівілаў! У гістарычнай далечы статус гетэрагеннага пакінуты хіба што спадчыне індаеўрапейскай – яе манапалізаваць не сталі. Затое ў сучаснасці “наватарская” метода атаясамліваць гетэрагеннае з беларускім прывяла да таго, што ў школьны курс беларускай літаратуры ўключылі творчасць цэлай абоймы тых сучасных рускамоўных пісьменнікаў, якія ні сном ні духам не мелі на ўвазе аніякіх беларускіх ідэй. Я ні ў якім разе не хачу прынізіць вартасці твораў, напрыклад, Алены Паповай – проста не магу не бачыць іх прынцыповага адрознення па культурных інтэнцыях (прадстаўніцы рускамоўнай літаратуры Беларусі) ад твораў, скажам, Алеся Адамовіча (класіка беларускай літаратуры). Дык чаго ж нам дзівіцца, што ў свядомасці звычайнага школьніка, ды і школьнага настаўніка, паступова сціраецца прынцыповая розніца паміж паэзіяй Рыгора Барадуліна і Анатоля Аўруціна…

Яшчэ больш прыкра, што само паняцце беларускай нацыі апынулася дэвальваваным практычна ў нішто.

Знайшлі нарэшце спосаб пазбавіцца ад таго балючага ярма, пра якое пісаў Гарэцкі, за якое і быў ён расстраляны! Панізілі, дараўнялі нацыянальна-беларускае да этнічна-беларускага, прычым статус апошняга пачалі надаваць з’явам самага рознага калібру, прызнаючы дастатковымі для такой маніпуляцыі нават самыя фармальныя, маргінальныя і мізэрныя суаднясенні з беларускай культурнай прасторай. Скажам, пісьменніка, які дзесьці на Крэсах Усходніх вернападдана і, па маласці таленту свайго, па-эпігонску (адносна мастацкіх ідэй свайго часу) славіў Рэч Паспалітую, або ў Севера-Западным краі аналагічна вызнаваў імперскі расійскі дух, або ў сённяшняй Рэспубліцы Беларусь з беларускага мае хіба што прапіску (рэгістрацыю), зрабілася нармальным лічыць прадстаўніком менавіта, без агаворак, беларускай літаратуры! Сапраўднае стаўленне такіх аўтараў да ўсяго этнічна-беларускага, найперш да мовы, каментаваць няма патрэбы – ды яно літаратуразнаўцамі-“наватарамі” і не бярэцца пад увагу з той шчаслівай нагоды, што існуе рэцэптыўная эстэтыка, якая сцвярджае прыярытэт меркаванняў даследчыка, а не аўтара (які ўрэшце ўвогуле памёр) пра сэнс усіх тэкстаў. Пра мясцовы ж патрыятызм больш таленавітых, выдатных творцаў культуры, такіх як Ваньковіч і Агінскі, Міцкевіч і Гогаль, напісана і будзе пісацца яшчэ шмат, аднак на іх статус, ужо дастаткова пэўна вызначаны ў еўрапейскай іерархіі культурных каштоўнасцяў, новыя трактоўкі многа не паўплываюць.

Але затое аказалася, што беларусы нібыта ўвогуле могуць абысціся, абыходзяцца без феномену нацыі. І гэтак нармальна жывуць-пажываюць. Далей – могуць нармальна абыходзіцца без нацыянальна арыентаванай (свядома арыентаванай) літаратуры і культуры; нібыта дастаткова адно гетэрагеннай (бо розніцу паміж імі можна ігнараваць). Гэта ідэальна пасуе традыцыйнаму замбіраванню насельніцтва: беларускай нацыі няма, усё ў нас альбо агульнаславянскае, альбо ўжо постнацыянальна-гібрыднае!

Гібрыднае – бо на змену савецкай прыйшла посткаланіяльная фразеалогія. Праўда, яна прыйшла не як навуковы досвед, а хутчэй як мода: увабраліся ў яе строі хутчэй па знешняму штуршку і падсвядома-паднявольнай схільнасці, чым па розуму – па рэальнаму ўсведамленню посткаланіяльных канцэптаў. Аднак вось ужо ледзь не ўсім пачынае здавацца, што стан гетэрагеннасці, полікультурнасці адпачатку ўласцівы менавіта беларускай літаратуры і культуры; што такі стан – ледзь не канстытутыўная, генетычная яе рыса…

Выключную актуальнасць, а зусім не архаічнасць задач адэкватнай нацыянальнай ідэнтыфікацыі культурных феноменаў праілюструю яшчэ двума прыкладамі.

Маючы на ўвазе багацце самых розных генаў у радаводах беларускіх пісьменнікаў, згадаю Пушкіна. Уздыму нацыянальнай рускай літаратуры аніяк не перашкодзілі заморскія нос, валасы і колер скуры паэта, экзатычнасць яго радні, а таксама тое, наколькі аддаленай ад рускай аказалася тая культурная глеба Еўропы, што легла – адным са складнікаў – у аснову яго творчасці. Важна, што да Пушкіна вяршыннымі дасягненнямі рускай культуры былі лексікон і ўзровень мастацкага мыслення Дзяржавіна. А калі патрыётам Расіі зрабіўся Пушкін, Расія займела вяршыні развіцця нацыянальнай ідэі, мовы, літаратуры – усёй найперш рускай, а разам з ёю і сусветнай культуры. Такім жа класікам для Польшчы з’яўляецца Міцкевіч. Для Беларусі ж – менавіта Купала, нягледзячы на ўсе свае глыбокія сувязі з культурай польскай і з тым, што пачынаў пісаць па-польску [17].

З такіх нашых класікаў і Васіль Быкаў. Пры гэтым, калі б Васіль Быкаў не рэалізаваў у сваёй творчасці беларускую нацыянальную ідэю, не засяродзіўся на праблемах не толькі савецкага, а менавіта беларускага нацыянальнага быцця, то і па сённяшні дзень, нягледзячы на выразна беларускую быкаўскую ментальнасць, не састарэлі б тыя расійскія падручнікі па літаратуры ХХ ст., у якіх проза Быкава вывучаецца як плён не толькі савецкай, але якраз рускай літаратуры. А высноўвалася тая расійскасць Быкава ўсё на тых жа самых фармальных падставах. А іменна: Быкаў – білінгв, многія свае творы сам перакладаў-“перапісваў” па-руску (не важна, што ніколі не лічыў сябе знаўцам рускай мовы, што пісаў пра вымушанасць самаперакладаў і не лічыў іх менавіта першатворчасцю). Рускамоўныя варыянты маглі нават першымі з’явіцца ў друку (спачатку – у А.Т.Твардоўскага ў “Новым міры”, і толькі пазней – у беларускіх часопісах ды выдавецтвах). Праблематыка ж шасцідзесятнікаў, ідэі знакамітай савецкай лейтэнанцкай прозы таксама распрацоўваліся ў рэчышчы найперш рускай культуры. Нават рэцэпцыя экзістэнцыйных ідэй, захапленне Сартрам і Камю, а таксама набыткамі “страчанага пакалення”, Рэмарка і Хемінгуэя, адбывалася ў Быкава праз пасрэдніцтва той жа агульнасаюзнай рускамоўнай прасторы з яе “Иностранной литературой”, “Вопросами литературы”, інш. … Застаецца толькі фармальнае выставіць паперадзе сутнаснага, і вось ужо творчасць Быкава (стваральніка новага ўзроўню беларускай нацыянальнай свядомасці і беларускамоўнага мастацкага мыслення) разглядаюць выключна як аналаг прозе В.Распуціна. І хто, акрамя беларусаў, заўважыць тут скасаванне цэлай семіясферы са сваімі вертыкальнымі кантэкстамі, звязанай з прэзентацыяй беларускай нацыі ў творчасці Быкава, і значыць – яўнае заніжэнне маштабаў гэтага мастака ў сучаснай еўрапейскай і сусветнай культуры? Такім чынам тое, што Быкаў па ўсёй сутнасці сваёй (па крыві, па мове, па тэмпераменце, па заяўленай грамадзянскай пазіцыі і публічна сцверджанай нацыянальнай ідэйнасці) найбеларускі пісьменнік – гэта абсалютна відавочна. Аднак трошкі дэмагогіі, трошкі сафістыкі – і калі ласка, усё магчыма.

Такім чынам, ужо маючы магутных нацыянальных класікаў і легітымную беларускую дзяржаву, пра якую яны марылі і якую стварылі і ў рэальнай, і ў духоўнай прасторы, мы нібыта ўсё яшчэ не ўсведамляем як след, што ёсць нашым скарбам і як належыць яго шанаваць! З якой прынцыповасцю трэба падкрэсліваць (а не прыбіраць!) розніцу паміж гетэрагенным і ўласна беларускім, акцэнтаваць жыццядайнасць для сучаснай беларускай дзяржавы апошняга – замест таго, каб абслугоўваць рэанімацыю ў масавай свядомасці савецкай мадэлі ідылічнай дзяржавы, заснаванай на АДЗІНСТВЕ І ЎЗАЕМАЎЗБАГАЧЭННІ…

ІІІ.

Як кантактуюць літаратуры ў свеце? Вядома, дужа размаітым чынам. І з’яўленне беларускай літаратуры ХХ стагоддзя ў еўрапейскім абсягу не было выпадковым: сярод гістарычных ды інфармацыйных віхураў, разам з вызначальнымі асобамі, – з іх няпростымі характарамі, чалавечымі стасункамі, што здатныя, бывае, зварухнуць і самое кола фартуны…

Многае хутчэй і яскравей заўважаецца ў літаратурах суседніх. Нарыклад, універсальны закон “сустрэчных плыняў” (А.М.Весялоўскі), сустрэчных памкненняў адной літаратуры да другой – прычым на хвалі цікавасці якраз да таго, чаго ў адной традыцыі назапасілася шмат, а ў другой – бракуе.

Першы прыватны прыклад: у расійскай літаратуры 1910-х гг. істотна развіўся фармальны эксперымент, а сярод падобных плыняў і школ – футурызм, дзе адной з самых заўважных фігур была постаць Веліміра Хлебнікава. Нямала было тады перагаворана пра славуты і сёння хлебнікаўскі верш “Заклятие смехом” (датаваны 1908 – 1909 гг.):

О, рассмейтесь, смехачи!

О, засмейтесь, смехачи!

Что смеются смехами, что смеянствеют смеяльно,

О, засмейтесь усмеяльно!

О, рассмешищ надсмеяльных – смех усмейных смехачей!

О, иссмейся рассмеяльно, смех надсмейных смеячей!

Смейево, смейево,

Усмей, осмей, смешики, смешики,

Смеюнчики, смеюнчики.

О, рассмейтесь, смехачи!

О, засмейтесь, смехачи! [14]

У 1915 годзе на гэты верш, на сам смелы фамальны эксперымент адгукнуўся і Янка Купала, які якраз тады пачаў выдаваць свае кнігі ў Пецярбургу і ўвогуле вучыўся і працаваў у гэтым горадзе (з 1909 па 1913 год):

Ха-ха-ха-ха! Будзь весел, кінь хныкаць,

Ўпіцца кроўю сваёй не спадзейся!

Можаш сэрца рваць, выці і клікаць, –

Можаш з сэрца свайго молат выкуць,

Толькі ўдарыць ня смей ім, а смейся.

Смейся смехам-сычэннем праз скрогат

Перадсмертны зубоў і рассейся

Ў гразь жыцця, ў пекла Дантава рогат!

Каб аж косці ўстрасаў дзікі дрогат, –

На пацеху сляпой дзічы, смейся!

<…>

Смейся смехам-хрыпеннем быдляці

З перарэзаным горлам, і грэйся

Ў гэтым храпе скрозь стогн і пракляцце,

І не важся да сэрца ўздыхаці,

Ласкі ждаць… Хоць крывёю, а смейся! [8]

Вядома ж, мы спецыяльна супаставілі менавіта гэтыя два тэксты (з купюрамі ў вялікім Купалавым вершы) з-за яскравасці кантрасту: па-першае, адразу відавочныя розныя ідэйна-мастацкія прыярытэты двух аўтараў, дзвюх нацыянальных літаратур, бо яны знаходзяцца ў розных фазах свайго развіцця. Мы па магчымасці ярчэй падкрэслілі купалаўскі (тагачасны беларускі) дамінуючы пафас нацыянальнага адраджэння і хлебнікаўскую (тагачасную расійскую) вытанчанасць “чыстага мастацтва”, “чыстай словатворчасці”. А па-другое (акрамя фіксацыі розных фаз), – працытаванае супастаўленне вучыць распазнаваць, бачыць уплывы (у нашым прыкладзе – на Купалу з рускай літаратуры істотных фармальных прыёмаў). У іншых выпадках гэта могуць быць вандравані сюжэтаў, матываў, інтанацый з “нетутэйшай” глебы, але з мэтай абавязкова трансфармаваць спасцігнутае на новым нацыянальным грунце – у адпаведнасці з уласнымі мастацкімі задачамі, са сваёй традыцыяй, якая імкнецца быць на ўзроўні самага сучаснага мастацкага мыслення.

Заўважым у другім нашым прыкладзе трансфармацыю Уладзімірам Жылкам аднаго з матываў Аляксандра Блока-сімваліста: гэта славуты матыў Вечнай Жаноцкасці ў “Вершах аб Прыгожай Даме”. З цыкла Жылкавых “Вершаў спадзявання” мы выхапім усяго дзве страфы, а з паэмы “Уяўленне” – адну:

Няма збавення

Апроч пекнаты.

Ў маім маленні

Адзіная ты.<…>

Пакліч павеўна

І радасць разлі.

Дазволь мне пэўна

Ступаць па зямлі.

***

Голас яе…

Бурай пяе…

Я ж вачэй не ўзніму, багавіца,

Толькі ўзрушаны думкі чамусь.

О, як соладка сэрцу маліцца:

Беларусь, Беларусь, Беларусь! [5]

З мноства тэкстаў А.Блока, якія спрычыніліся да эвалюцыі на беларускай глебе гэтага славутага ў свеце матыву Вечнай Жаноцкасці, згадаем хрэстаматыйныя радкі:

Вхожу я в тёмные храмы,

Совершаю бедный обряд.

Там жду я Прекрасной Дамы

В мерцании красных лампад.

<…>

О, я привык к этим ризам

Величавой Вечной Жены!

Высоко бегут по карнизам

Улыбки, сказки и сны.

О, Святая, как ласковы свечи,

Как отрадны твои черты!

Мне не слышны ни вздохи, ни речи,

Но я верю: Милая – Ты. [1]

Відавочна, што Уладзімір Жылка, натхнёны не толькі сімвалісцкім, але таксама і сярэднявечна-рыцарскім слугаваннем прыўкраснай Панне (Жылка наймацней любіў паэзію Блока, але не толькі яе – яго захапляла, між іншым, творчасць французскага паэта ХІІІ ст. Жано дэ Лескюраля) усю беларускую малітоўнасць і самаахвярнасць у сваіх радках, абвеяных іншакультурнымі матывамі, адрасаваў уласна-высненаму вобразу Беларусі.

Надзвычай спакусліва для нас паслядоўна супаставіць творчасць Янкі Купалы (1882 – 1942) і Аляксандра Блока (1880 – 1921), бо на першы погляд іх, амаль сучаснікаў, усё адрознівае: нацыянальная глеба, літаратурная традыцыя, выхаванне… Купала прыйшоў у літаратуру беларускую пасля яе двухвяковага паднявольнага існавання, і напачатку прыйшоў, каб “сведчыць” не столькі за сябе самога, колькі за ўсю “мужыцкую” [18] нацыю; Блок жа – у літаратуру метраполіі расійскай, што была ўпрыгожана найслаўнымі імёнамі расійскіх геніяў ХІХ – пач.ХХ стагоддзяў, ды з усімі пералівамі “сярэбранага веку”… і прыйшоў з тым, каб падзяліцца самымі тонкімі адценнямі сваіх, індывідуальных перажыванняў, спецыяльна не дбаючы пра сумоўе менавіта з усімі грамадскімі масамі тагачаснай Расіі. Дык ці можам мы выявіць агранічную сувязь, перазовы ў творчасці гэтых двух вялікіх паэтаў? І ці не мусілі б мы лепш абмежавацца тыпалагічным параўнаннем постацяў Янкі Купалы, і, скажам, Т.Шаўчэнкі, А.Міцкевіча, Я.Райніса, Майроніса (Ёнаса Мачуліса), Ф.Крэйцвальда, іншых сардэчна блізкіх нам класікаў, якія гэтаксама, як і Купала, у нацыянальна-рамантычную, Адраджэнцкую эпоху найперш клікалі свае народы “людзьмі звацца” – замест таго, каб параўноўваць Купалу з рафінаваным сімвалістам Блокам, заглыбленым у асабістыя сяброўствы з тагачаснымі дэкадэнтамі?

Аднак ігнараваць усе тэарэтычныя дарункі параўнальнага літаратуразнаўства, апроч тыпалагічных, сёння аніяк не прыходзіцца. Такім чынам могуць выявіцца і нейкія нашы старыя “комплексы” – боязь “старшага брата” і недаацэнка беларускай класічнай традыцыі. Сапраўднае ж мастацтва заўсёды бясстрашнае і справядлівае. Яно – фенаменальнае, і менавіта таму адзін чалавек, як гэта сталася з Купалам, бывае здатны ўвасобіць у сваёй творчасці цэлую літаратурную – рознастылёвую – эпоху. Купала сапраўды стварыў узоры (прычым часцей – дасканалыя, а не паспешліва-пераймальныя) і класічнага рамантызму, і неарамантызму, і наіўнага, а потым сталага рэалізму, і сімвалізму, і новага тэатру, замацоўваючы багацце сваёй культуры ў свеце.

Карэктнае супастаўленне аддаленага здатнае выявіць і камплементарнае, і цалкам спецыфічнае, а таксама дапамагае зразумець заканамернасці рэцэпцыі іншакультурнага вопыту беларускай літаратурай, якая вярталася на “свой пачэсны пасад між славянамі” пасля чарговага катастрафічнага перапынку-замаруджвання ў сваім натуральным развіцці.

На мяжы ХХ-ХХІ стст. на Беларусі папулярнымі зрабіліся такія, вядомыя і раней, спосабы сумоўя пісьменнікаў і нацыянальных літаратур, як алюзіі і парафразы (напрыклад, раман В.Куртаніч “Залюстрэчча для Алісы” паводле Л.Кэрала), вольныя перайманні (раман А.Астраўцова “Сула” паводле Плутарха) і травестацыі (“Старасвецкія міфы горада Б.” Л.Рублеўскай паводле антычнай міфалогіі) – прычым на розных узроўнях архітэктонікі твора. Сярод па-старомоднаму шматстаронкавых ды, як належыць у культурным свеце, нацыянальна-тэндэнцыйных твораў ужо трэба называць “Рэвізію” А.Федарэнкі і “Літоўскага ваўка” А.Наварыча, што “па-актуальнаму” густа перасыпаны схаванымі цытатамі і правакуюць нас на актуальнае параўнанне сябе з іншымі.

У літаратуры – як у музычным кантрапункце: кожны адначасова спявае сваю песню. Важна, каб філолагам хацелася ўслухоўвацца ў гэтую рознакультурную, рознанацыянальную музыку і знаходзіць у ёй адмысловую гармонію – гэта і ёсць найцікавы занятак, які дазволім сабе назваць акадэмічным імем параўнальнага літаратуразнаўства.

ІV.

Параўнальнае літаратуразнаўства праз супастаўленне фактаў канкрэтных гісторый нацыянальных літаратур – вось надзвычай актуальная, пры ўсёй сваёй традыцыйнасці, метадалогія.

Аднак розніца паміж тэмпамі і варункамі (спрыяльнымі або абсалютна дэструктыўнымі) у развіцці розных літаратур свету спараджае зусім пэўныя хібы ў постсавецкім параўнальным літаратуразнаўстве.

Па-першае, ні І.Неўпакоева, ні Д.Дзюрышын не засцераглі нас ад стэрэатыпаў, сфарміраваных яшчэ ў часы Г.Ламідзе: ад тыпалогіі, якая грунтавалася на сацыяльным міфе пра высокамастацкую літаратуру сацыялістычнага рэалізму, узоры якой (створаныя ў надзвычай адрозных у мінулым мастацкіх традыцыях) нібыта лёгка можна параўноўваць паводле агульных месцаў – накшталт народнасці, нацыянальнай формы ды інтэрнацыянальнага зместу, гістарычнага аптымізму і да т. п. прыкмет славутага метаду ( тым зручней, што «берагі» сацрэалізму, як вядома, ужо ў 1970-я гг. дужа пашырыліся, уключылі ў метад паняцці тыпу «агульначалавечыя гуманістычныя каштоўнасці», інш.). Па-другое, інерцыя літаратуразнаўчага мыслення ў гэтым кірунку яшчэ і сёння вельмі актыўна нараджае вульгарную тыпалогію.

Што я маю на ўвазе? Прыклад з рэальнага навуковага жыцця: для канферэнцыі па антываеннай праблематыцы прапануецца тэма па творчасці двух нацыянальных класікаў, двух гуманістаў, мастакоў-філосафаў – Льва Талстога і Якуба Коласа. Параўноўваюцца дзве аповесці, «Хаджы-Мурат» і «Дрыгва». Абодва творы – пра нацыянальна-вызваленчую чыннасць двух каларытных народных тыпаў, Хаджы-Мурата і дзеда Талаша. Пра абодва ў савецкія часы пісалася як пра ўзоры рэалістычнага адлюстравання жыцця, узоры актуальнага асэнсавання гісторыі. На першы погляд, у наяўнасці аспекты, а затым і дэталі, якія можна параўнаць, і супастаўленне ў цэлым мае быць карэктным. Аднак яно такім быць аніяк не можа, бо мяцежны граф Талстой тут прадстаўлены адным з лепшых сваіх твораў; Коласа ж пазасавецкім класікам зрабіла зусім не «Дрыгва» – яна пісалася ў тыя 1930-я гады, калі Колас спаў не распранаючыся, чакаючы арышту; калі быў змушаны строга трымацца сацрэалістычнай схемы ў адлюстраванні савецка-польскай вайны 1919-1920гг., і таму падзеі ў «Дрыгве» падаюцца як зухаватыя прыгоды прагрэсіўных герояў супраць класавых ворагаў, што і дало падставу А.Адамовічу вынайсці для тэкстаў, падобных да «Дрыгвы», маркіроўку «юнацкая аповесць». Аднак жа, каб ведаць гэта, трэба звярнуцца да гісторыі беларускай літаратуры – у той час, як ёсць спакуса знайсці адпаведнікі ў розных мастацкіх традыцыях проста па ключавых словах: што называецца, «знайшоў, капіраваў, уставіў». Тым больш, што дзесьці ў падсвядомасці яшчэ не сканала апазіцыя «старэйшага/малодшага брата». Таму важна ўсведамляць, што іменна ў кожным разе мы называем тэзаўрусам у літаратуразнаўстве (альбо традыцыйна – кампаратывістыкай). Звычка абстрагавацца ад усяго, што не патрэбнае ў дадзены момант, не кан’юнктурнае, схіляе да «галапіруючай» фармалізацыі. Узнікае асацыяцыя з эсперанта, якая, у адрозненні ад жывой мовы, здатная выключна для камунікацыі – і ні для чаго іншага. Як вядома, ёсць выпадкі, калі літаратуру варта звужаць толькі да камунікацыі, раскладаць на «шумы» ды «інфармацыю», займацца перакадзіроўкай сэнсаў, перакладаць іх з адной фармалізаванай мовы на другую, займацца камбінаторыкай сімулякраў, але тым больш важна пры гэтым ясна разумець сутнасць і прызначэнне падобных маніпуляцый.

Постсавецкая ж свядомасць праглядвае і ў нашай адаптацыі мультыкультурнай праблематыкі. Тое, што для заканадаўцаў гэтай моды выглядае сутнасным – праблемы самаідэнтыфікацыі асобы на памежжы розных этнічных, культурных традыцый, тое для постсавецкага чалавека – падстава для нацыянальнага, этнічнага нігілізму. Тое, што лаўрэаты Брытанскай Букераўскай прэміі шукаюць, каб хаос ператварыць у пэўны космас, на постсавецкай прасторы робіцца прадметам астракізму. Постсацрэалістычная інерцыя матэрыялізуецца ў патрэбе інтэр-, без-нацыянальнасці, як быццам гэта нешта выключна сучаснае і прагрэсіўнае. У падобным дыскурсе сцвярджаюцца акультурныя высновы накшталт: «… літаратурныя з’явы, якія найбольш дакладна адпавядаюць логіцы глабалізацыі, можна назваць умоўна постнацыянальнай або пазанацыянальнай літаратурай» (добра, што «ўмоўна». – Л.С.) [13], або: агульначалавечыя каштоўнасці на нацыянальнай аснове – старызна ў духу асветніцкага універсалізму [13]… Карацей, нас імкнуцца прывесці да дэвальвацыі і дыскрэдытацыі як нацыянальнага, так і ўвогуле этнічнага, да апафеозу маргінальнасці. Аднак жа і ў тройчы постіндустрыяльную эпоху нейкія рэчы застаюцца не спасцігальнымі віртуальным чынам. Тое, што добра для сімулякраў і дэканструкцый – для першакрыніц, для класічнай культурнай спадчыны смерць. Вітаю Шэкспіра па Стопарду, бо ён мае на ўвазе непарушным класічнае месца аўтэнтычнага Шэкспіра. А што такое мультыкультурнасць па-постсавецку? Астракізм усур’ёз? Намер абысціся без падставовай культуры ўсур’ёз?

Яшчэ адзін прыклад. Сучасныя навучальныя праграмы па літаратуры і ў школе, і ў ВНУ рэалізуюць канцэпцыю выкладання айчыннай літаратуры ў кантэксце сусветнай. Але сама практыка такога выкладання яшчэ вельмі размаітая, агульнапрынятыя формы тут яшчэ не ўсталяваліся. І здараецца, што ў школьных курсах вучню прапаноўваюць «Записки охотника» І.С.Тургенева параўнаць з перакладам польскамоўных «Паляўнічых акварэлек з Палесся» Янкі Лучыны, хоць стылёва тургенеўскай прозе ў «беларускім» ХІХ-м стагоддзі адпаведнікаў быць не можа, шукаць іх трэба ў больш сталай нашай празаічнай традыцыі, напрыклад, у Янкі Брыля («Гуртавое», інш.). Тут ізноў ігнаравана гістарычная канкрэтыка нераўнамернасці развіцця, розных тыпаў развіцця нацыянальных літаратур. І калі на практыцы мы, на шчасце, яшчэ не знаходзім параўнанняў рускай літаратуры часоў мангола-татарскага ярма з еўрапейскай літаратурай таго ж часу – літаратурай, напрыклад, італьянскага Адраджэння, то беларуская літаратура ХІХ стагоддзя, або пачатку ХХ стагоддзя, зусім нярэдка параўноўваецца з расійскай (і замежнай) класікай гэтага часу без уліку рэалій яе існавання на паўночна-заходніх ускраінах Расійскай імперыі.

Ці азначае сказанае вышэй, што параўноўваць карэктна толькі аднатыпныя літаратуры, напрыклад, фрацузскую з нямецкай, а беларускую з чэшскай? І ці меў рацыю Б.Рэізаў, калі пісаў яшчэ ў 1960-я гады, што літаратурныя напрамкі кшталту рамантызму, класіцызму і інш. увогуле не маюць сэнсу тыпалагічнага, а толькі канкрэтна-гістарычны – свой у кожнай краіне [11]?

Вядома ж, параўнаць можна ўсё з усім, але выключна на падставе скрупулёзных гісторыка-літаратурных штудый, прычым без намеру абавязкова змясціць усё лепшае на нейкую адну агульную паліцу. Бо, як пісаў усмешлівы аўтар «Анты-Дзюрынгу», ад таго, што мы залічым у клас млекакормячых шчотку для ваксавання ботаў на падставе таго, што ў яе, як і ў тых, ёсць шчацінне, ад гэтага ў шчоткі яшчэ не вырастуць малочныя залозы…

Чарговы раз нагода напісаць пра супастаўленне беларускай літаратуры з замежнымі ў мяне з’явілася ў сувязі з абмеркаваннем адной доктарскай дысертацыі. Тэмай гэтай працы – “Беларуская проза ХХ стагоддзя ў еўрапейскім літаратурным кантэксце: экзістэнцыялізацыя духоўнага свету героя” [20], што важна, бо экзістэнцыялізм у нас, як ні дзіўна, у спецыяльных працах яшчэ вельмі мала даследаваны.

Між тым экзістэнцыялізм і як светаадчуванне, і як філасофія, і як зусім пэўны літаратурны напрамак – гэта надзвычай актуальныя для беларускай культуры з’явы. Беларусы закінутыя ў абсурдны свет не толькі грамадскага аўтаматызму і выдаткаў глабалізацыі, як іншыя еўрапейцы-сучаснікі. Найперш беларусы ўжо даўно закінутыя ў абсурд ментальнага ўціску. Задужа доўга і агрэсіўна свет не прымае беларуса з яго мовай і традыцыяй, змушае з’іначыцца, асімілявацца. Проста гаварыць па-беларуску – ужо экзістэнцыйны выбар. Вось выток экзістэнцыйнага светаадчування ў беларускай ментальнасці, экзістэнцыялізму ў беларускай літаратуры.

Буйнейшым і першым з пісьменнікаў ХХ ст., хто не толькі ўсвядоміў, але адрэфлексаваў і зафіксаваў у мастацкіх тэкстах светаадчуванне беларуса як экзістэнцыйнае, быў вялікі Максім Гарэцкі. Роўнавялікі такім фігурам, як, скажам, Джойс ці Кафка – бо ён з адкрывальнікаў, а не з тых, хто працягвае ўжо адкрытыя традыцыі. Ад славутых “Антона” (1914, публ. – 1918), “Меланхоліі” (1916 – 1921, 1928, – гэтага “Евангелля беларускай экзістэнцыі”), “Ціхай плыні” (1918, 1926, 1930), дзе экзістэнцыйнае светаадчуванне намаляванае як праблема беларускага інтэлігента (Лявона Задумы) і чалавека з масы, з народа (Хомкі Шпака) – да дзённікаў Задумекуса (1931 – 1932), “Скарбаў жыцця” (1932 – 1935, магчыма – 1937; усе даты – паводле М.Мушынскага) – твораў з універсальнымі гратэсковымі метафарамі ўзроўню экзістэнцыялістаў-экспрэсіяністаў (найперш Кафкі). Менавіта ў прозе М.Гарэцкага з’явіўся вобраз беларуса раздвоена-рэфлексуючага, не тоеснага сабе – героя экзістэнцыйнага. У спасціжэнні свайго быцця ён увесь час балансуе на мяжы выратавання і самаразбурэння. Урэшце ён мусіць змірыцца з тым, што не можа змяніць: са сваёй несвабодай, з уладай над сабой кону, са сваёй маласцю, слабасцю і смерцю. Мусіць трываць жыццё, трываць абсурд свету – або бунтаваць, але ўсё роўна памерці. І хрысціянства яго выратоўвае ў тым сэнсе, што дапамагае схіліцца да пакоры. Нездарма ў “Скарбах жыцця” гэты герой, вечны Задума-Задумекус, Абдзіраловіч, Жартаўлівы Пісарэвіч, імкнецца да выспы Патмас, дзе святы апостал Іаан Багаслоў дыктаваў свайму вучню казанне Духа Божага пра Апакаліпсіс.

На экзістэнцыйную праблематыку творчасці М.Гарэцкага ў канцэптуальным плане (услед за А.Адамовічам) у свой час найвыразна звярнуў увагу В.Каваленка: у працы “Трагическая мечта о буйном колошении… Философия национальной жизни в творчестве М.Горецкого” (1995; тут, дарэчы, ёсць цікавая праўка-ўдакладненне вобразнага выслоўя С.Дубаўца пра тое, што “па аналогіі Гарэцкага трэба шукаць дзесьці паміж Акутагавам і Камю”, праўда, у кантэксце не ўласна экзістэнцыялізму, а мадэрнізму, пра што напісана значна больш [21]).

Першым жа беларускім аўтарам, каго айчынныя і замежныя даследчыкі запісалі ў шэрагі кананічных прадстаўнікоў еўрапейскага экзістэнцыялізму як літаратурнага напрамку, дыскурсу (што аформіўся, як вядома, у сярэдзіне ХХ ст. у творчасці Сартра і Камю – хоць многія вучоныя ўсё яшчэ не вылучаюць экзістэнцыйнага пісьменства як асобнага напрамку ў літаратуры), з’яўляецца Васіль Быкаў. Безагаворачна статус Быкава-экзістэнцыяліста сцвердзіў Міхась Тычына – у калектыўным падручніку “Беларуская літаратура і свет…” (2006), грунтуючы свой аналіз на ўсёй творчасці пісьменніка, з плёнам 2000-х гг. уключна. Аднак пачыналі актыўна пісаць пра быкаўскую прозу як парабалічную і менавіта экзістэнцыйную яшчэ “шасцідзесятнікі” ў савецкія часы (на чале з А.Адамовічам) і іх замежныя калегі (н-д, М.Анастасьеў разглядаў творы В.Быкава ў адным кантэксце з прозай У.Голдзінга і А.Камю ў кн. “Продолжение диалога: Советская литература и художественные искания ХХ века”, 1987), маючы на ўвазе быкаўскія аповесці “Дажыць да світання” (1972) і “Сотнікаў” (1970, а таксама фільм паводле “Сотнікава”, знятага Л.Шапіцька, “Узыходжанне”, 1976). Падкрэслена беларускую спецыфіку быкаўскага экзістэнцыялізму свет убачыў у творах Быкава часоў станаўлення нашай сённяшняй дзяржаўнасці: у аповесці “У тумане” (1988; яна таксама, як вядома, трыумфальна экранізаваная С.Лазніцам, 2012), у прыпавесцях са зборніка “Сцяна” (1997), шматлікіх іншых творах.

Аднак ніводная з названых тут мною навуковых публікацый, ні нават сам тэрмін “экзстэнцыялізм” не трапілі ў памянёную вышэй дысертацыю – роўна як і творы “Меланхоля” або “Ціхая плынь”, “У тумане” або “Сцяна”. Як такое магло стацца? Вельмі проста: у выніку выкарыстання адмысловай – і ўжо даволі распаўсюджанай сярод айчынных навукоўцаў [22] манеры даследавання; а менавіта – у выніку ўстаноўкі вучоных на максімум суб’ектыўнасці і абстрагавання, бо развагі вядуцца адразу ва ўсім неабдымным полі сусветнай літаратуры, а ўсіх жа тэкстаў не памянеш.

Так, напрыклад, даследчык палічыў патрэбным у раздзеле “Катэгорыя сну ў вобразнай сістэме Максіма Гарэцкага і Франца Кафкі” супаставіць творы Гарэцкага “Амерыканец”, “Роднае карэнне” з Кафкавымі “Сельский врач”, “Превращение”. І хіба не меў права, калі героі бачаць сны ва ўсіх чатырох узорах? Паколькі больш змястоўных сыходжанняў там практычна няма, то і працаваць з гэтымі тэкстамі ды іх кантэкстамі больш не трэба: супадзенне адзначана, прадмет гаворкі вычарпаны, аналіз лаканічны, можна супастаўляць далей, браць іншыя пары па іншых фармальных прыкметах – “маляваць панараму”. А тое, што найбольш красамоўнымі ў плане беларускага экзістэнцыявання ў спадчыне Гарэцкага з’яўляюцца зусім іншыя творы (тая ж “Ціхая плынь” з цэлай сюжэтнай лініяй сненняў; або аптымальныя для параўнання з Кафкам “ператварэнні” ў запісках Задумекуса, “Скарбах жыцця”, якія ў раздзеле проста згадваюцца), то гэта ва ўсякім выпадку не адмяняе фармальнага параўнання, зробленага даследчыкам, т.ск., “па ключавых словах”. Хочаце пра іншае – самі і напішыце. Гэтаксама ў раздзеле “Трактоўка свабоды і несвабоды ў творах Максіма Гарэцкага і Альбера Камю” даследчык выбраў на ролю прэцэдэнтных тэкстаў “Чырвоныя ружы” і “Прысягу” М.Гарэцкага, а не, напрыклад, “Антона” і “Ідуць усе – іду я”, “Габрыелевы прысады”. Чаму? А хоць бы таму, што на больш разгалінаваныя параўнанні часу ды фармату не хапіла, і хіба ж у класіцы не вартая ўвагі кожная кропка ды коска? У выніку ўсё нібы карэктна. Адно замест прэзентацыі Гарэцкага як пісьменніка з экзістэнцыйным светаадчуваннем атрымалася відавочная прафанацыя.

У памянёнай працы (яе аўтару я сімпатызую і ў цэлым падтрымліваю) вельмі паслядоўна вытрымана пэўная стратэгія – як і ў вялікім шэрагу іншых падобных дысертацый, манаграфій, артыкулаў, дзе асноўны прыём адзін: рэгулярнае “бязмежнае” суаднясенне рознавялікіх і рознаўзроўневых мастацкіх з’яў з беларускай і замежных літаратур ХХ ст. Супастаўленне робіцца па прынцыпу, які можна назваць прынцыпам карэляцыі. Карэляцыя – гэта дастаткова адносная, нястрогая сувязь паміж двума аб’ектамі, вылучанымі для параўнання з вялікай доляй абстрагавання ад іх цэласнасці, з акцэнтам толькі на выбраных, элімінаваных падставах для суаднясення. Карэляцыя як метад даследавання шырока выкарыстоўваецца ў розных галінах ведаў: у матэматычнай статыстыцы, эканоміцы, псіхалогіі. Карэлятыўнае супастаўленне мастацкіх феноменаў таксама магчымае. Яно дазваляе падкрэсліць перазовы паміж тымі творамі і творцамі, якія могуць быць і звязанымі, і абсалютна не звязанымі ні генетычна, ні кантактна, ні тыпалагічна; звязанымі і не звязанымі ні сінхронна, ні дыяхронна. Творы, якія даследчык супастаўляе ў дысертацыі пра экзістэнцыйнае светаадчуванне, ён нават не маркіруе храналагічна: у прапанаваным дыскурсе гэта не запатрабавана.

Пазіцыяй, якая вызначае і арганізуе тут карэляцыю, з’яўляецца прысутнасць любых слядоў экзістэнцыйнай свядомасці ў літаратурным полі. Такім чынам сапраўды можна параўнаць хоць аповесць “Выратуй і памілуй нас, чорны бусел” В.Казько з раманам “Элементарныя часціцы” М.Уэльбека! Каментуючы тэкставыя і біяграфічныя дэталі, трэба адно толькі засяродзіцца на тым, што абодвум пісьменнікам і іх персанажам баліць, што боль гэты – неад’емны ад жыцця як экзістэнцыі ў абсудным грамадстве, і назваць раздзел хоць бы так: “Дыялектыка “я”-чалавека ў творах Віктара Казько і Мішэля Уэльбека”. І ў такім ракурсе сапраўды абясцэніцца той факт, што Казько мае на ўвазе наступствы таталітарызму сталінскага кшталту і жыццё на землях Чарнобыля, а Уэльбек, якога французы завуць “Карлам Марксам сексу”, – наступствы сексуальнай рэвалюцыі і жыццё пасярод апафеозу спажывання. Якраз гэтыя дамінанты ў абраным аналітычным алгарытме не важныя, бо перашкаджаюць адсочванню супадзенняў, не “кладуцца” ў канцэпцыю спекулятыўных (разумовых) збліжэнняў, тыпу: “Казько – гэта наш Уэльбек”.

Такім чынам, што атрымліваецца? Пакуль карэляцыя арыентаваная толькі на фармальныя крытэрыі, яна працуе ўпаўне адэкватна. Напрыклад, калі мы карэлятыўна будзем суадносць аб’екты па прыкмеце наяўнасці ў іх хваста, то лагічна будзе параўноўваць хоць бабра і пеўня, у адну рубрыку змясціць хоць слана, моську, зубра, кобру, марскога канька і русалку з драконам. Такая рубрыкацыя будзе мець той сэнс, што ва ўсякім разе дазволіць на адной палічцы ў Сеціве прэзентаваць размаітасць нашага свету, а ўжо карыстальнік зможа выбраць з прапанаванага шэрагу той хвост, які ён шукае. Аднак калі нашай мэтай будзе не самадастатковая фіксацыя інварыянтнага, а разуменне змястоўнага плану канцэптаў, іх семантыкі, то тут карэляцыя як метад адразу выявіць сваю недастатковасць, абавязковую патрэбу ў дадатковай верыфікацыі. Бо камусьці спецыяльна трэба растлумачваць, што наш бобр – гэта не іх певень, хоць абодва і пры хвастах.

Застаецца толькі ўсвядоміць, колькі і наколькі карысных супадзенняў па ключавых словах, па фармальных прыкметах нясе ў інфармацыйную прастору наша карэлятыўнае літаратуразнаўства, але таксама ж – у якіх маштабах яно прафануе рэальны змест літаратуры і культуры.

Літаратура

Блок А.А. Стихотворения. – Л.: «Сов. писатель», 1955. – С. 102 . (824 с.) [Библиотека поэта. Большая серия, 2-е изд.]
Гарэцкі М. Скарбы жыцця // Полымя. 1993. № 2. – С.с. 33, 21.
Гарэцкі М. Спрэчкі // Гарэцкі М. Збор твораў. У 4-х т. Т.1. Апавяданні / [Аўт. прадм. А.Адамовіч]. – Мінск: Маст. літ., 1984. – С. 364 – 366. (446 с.)
Гачев Г.Д. Ускоренное развитие литературы [На материале болгар. литературы перв. пол. ХIХ в.]. – М.: Наука, 1964. – 311 с.; Каваленка В.А. Вытокі. Уплывы. Паскоранасць. Развіццё беларускай літаратуры ХІХ – ХХ стагоддзяў / Рэд. П.К.Дзюбайла. Мінск: Навука і тэхніка, 1975. – С.32, 33. (336 с.);
Жылка Ул. Выбраныя творы / Укладанне, прадмова і каментарыі М.Скоблы. – Мн.: “Беларускі кнігазбор”, 1998. – С.с.87-88; 141. (358 с.)
Каваленка В.А. Вытокі. Уплывы. Паскоранасць. Развіццё беларускай літаратуры ХІХ – ХХ стагоддзяў / Рэд. П.К.Дзюбайла. Мн.: Навука і тэхніка, 1975. – С.32, 33. (336 с.);
Караткевіч У., Беларуская песня // Святло слова: дапам. па лінгвакультуралогіі для студэнтаў філал. Спецыяльнасцей / Г.І.Басава, В.І.Іўчанкаў, Л.Д.Сінькова; Навук. рэд. А.Я.Міхневіч. – Мн.: Адукацыя і выхаванне, 2002. – С. 9. (142 с.)
Купала Янка.Спадчына: Вершы. – Мінск: Маст літ., 1992. – С. 90-91. (124 с.) [Факсімільнае выданне.]
Лойка А.А. Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд. У 2 ч. Падруч. для філал. факульт. ВНУ. – 2-е выд., лапрац. і дап. – Мінск: Выш. шк., 1989. Ч. 1 – 2; Лойка А.А. Старабеларуская літаратура. – Мінск: Выш. шк., 2001. – 318 с.; Лойка А.А. Дрэва жыцця: Кніга аднаго лёсу / А.А.Лойка. – Слонім: ГАУПП “Слонім. друк.” , 2004. – С. 169. (624 с.). Гл. аналітычны агляд гэтых кніг і інш. айчынных падручнікаў па старажытнай літаратуры [у:] Кавалёў С.В. Сціплае хараство жанра аўтарскага падручніка // Беларускае літаратуразнаўства: навук.- метад. альманах / рэд. рада: гал. рэд. Л.Д.Сінькова [і інш.]. – Мінск: РІВШ, 2006. – Вып. 2. – С.с. 16 – 18. (204 с.)
Некрашэвіч-Кароткая, Ж.В. Лацінамоўны ліра-эпас у полілінгвістычнай літаратуры Беларусі ХVІ – першай паловы ХVІІ ст.: традыцыя, гісторыка-эстэтычная эвалюцыя: аўтарэф. … дыс. докт. філал. навук: 10.01.01 / Ж.В.Некрашэвіч-Кароткая; Бел. дзярж. ун-т. – Мінск, 2012. – С. 5; гл. таксама сс. 27, 31 – 32. (48 с.)
Реизов Б.Г. Об изучении литературы в современную эпоху // Русская литература. – 1965. – №1. – С.с. 10 – 11. (С.с. 3 – 15.)
Суровцев Ю.И. Что же такое “ускоренное развитие” литературы // Суровцев Ю.И. Необходимость диалектики. К методологии изучения интернационального единства советской литературы. – М.: Худож. лит., 1982. – С.с. 380 – 435.
Тлостанова М.В. Постсоветская литература и эстетика транскультурации. Жить никогда, писать ниоткуда. – М.: Едиториал УРСС, 2004. – С.с. 110; 138. (416 с.).
Хлебников Велимир. Творения. – М.: Сов. писатель, 1986. – С. 54. (736 с.)
“Рэцэптыўна-эстэтычны падыход да разумення літаратурнага працэсу дазваляе рабіць нават больш аддаленыя супастаўленні і бачыць сляды ўплыву даўняй ліра-эпічнай традыцыі ў творчасці класікаў новай беларускай літаратуры Янкі Купалы і Якуба Коласа. У такім выпадку мы можам гаварыць пра шматузроўневыя кантактныя сувязі, што сведчыць пра цэласнасць літаратурнай традыцыі” (Некрашэвіч-Кароткая, Ж.В. Лацінамоўны ліра-эпас у полілінгвістычнай літаратуры Беларусі ХVІ – першай паловы ХVІІ ст.: традыцыя, гісторыка-эстэтычная эвалюцыя: аўтарэф. … дыс. докт. філал. навук: 10.01.01 / Ж.В.Некрашэвіч-Кароткая; Бел. дзярж. ун-т. – Мінск, 2012. – С. 27).
“Айчыннае” гавораць таксама там, дзе рэальна не выпадае гаварыць пра беларускае, але прадмет гаворкі экстрапалявана разумеецца як беларускі.
Беларусы ж нястомна называюць Міцкевіча менавіта беларускім паэтам, затое даюць трыбуну Радыё Свабоды для абзывання змуштраванага ў 1930-я гады Янкі Купалы Каянам Лупакам – і за гэта ж прысуджаецца літаратурная прэмія імя Ежы Гедройца ў 2012 г.
З дэнацыяналізаванай інтэлігенцыяй і занядбанай спадчынай былых часоў, у тым ліку – гетэрагеннай літаратурнай.
Гл. пра гэта: Корань (Сінькова) Л.Д. Беларуская проза ХХ стагоддзя: Дынаміка жанравых структур. – Мінск: ВПП “Новік”, 1996. – 220 с.
Тарасава Т.М. Беларуская проза ХХ стагоддзя ў еўрапейскім літаратурным кантэксце: экзістэнцыялізацыя духоўнага свету героя: аўтарэф. … дыс. докт. філал. навук: 10.01.01 / Т.М.Тарасава; Нац. акад. навук Беларусі, Цэнтр даследав. белар. культ., мовы і літ. – Мінск, 2013. – 44 с. У гэтым выданні змешчаны спіс з 80 публікацый Т.М.Тарасавай.
Дубавец С. Максим Горецкий. Неюбилейное слово // Неюбилейное слово. – Неман. – 1993. – №2. – С. 92; Казлоўская М.М. Рэцэпцыя «новай драмы» ў беларускай драматургіі першай чвэрці ХХ стагоддзя: аўтарэф. … дыс. канд. філал. навук: 10.01.01 / М.М.Казлоўская; Бел. дзярж. ун-т. – Мінск, 2008. – 24 с. (з аналізам твораў якраз М.Гарэцкага – з экзістэнцыйным светаадчуваннем); найбольш аўтарытэтныя ў тэме – працы прафесара Е.А.Лявонавай: Лявонава Е.А. Плыні і постаці: з гісторыі сусветнай літаратуры другой паловы ХІХ – ХХ.: дапаможнік для настаўнікаў / Е.А.Лявонава. – Мінск: рэд. часоп. “Крыніца”, 1998. – 334 с.; Лявонава Е.А. Беларуская літаратура ХХ стагоддзя і еўрапейскі літаратурны вопыт: дапам.для студэнтаў філал.фак. / Е.А.Лявонава. – Мінск: БДУ, 2002. – 128 с.; Лявонава Е.А. Агульнае і адметнае: творы беларускіх пісьменнікаў ХХ ст. у кантэксце сусветнай літаратуры. – Мінск, 2003, інш.
Падобную ж максімальную свабоду ў самых размаітых супастаўленнях рэгулярна практыкуюць у сваіх кнігах, напрыклад, І.Ф.Штэйнер (Deja vu, або Успамін пра будучыню: літ.-крытычн. артыкулы. – ЛМФ “Нёман”, 2003. – 144 с.), і асабліва – Г.Я.Адамовіч (Адамовіч, Г. Я. Асновы кампаратывістыкі: беларускі кантэкст: манагр. / Г. Я. Адамовіч.– Мінск: БДПУ, 2009. – 228 с.).
Насамрэч асноўныя тэрміны з канцэпцыі Г. Гачава і В. Каваленкі былі навуковымі эўфемізмамі (спецыфічнай “эзопавай мовай”), бо нарадзіліся ў падцэнзурныя савецкія часы. “Паскоранасць”, паняцце са станоўчай, такой “савецкай” эмацыянальнай афарбоўкай, апісвала, між іншым, гвалтоўны перавод натуральнага літаратурнага развіцця ў рэжым ліхаманкава-ненармальнага; напрыклад, татальны і сінхронны перход ад традыцыйных эстэтычных сістэм да сацыялістычнага рэалізму ў літаратурах усіх савецкіх рэспублік.

Матэрыялы артыкула выкарыстоўваліся ў выступленні на І Міжнародным навуковым семінары «Филологическая наука: история и соверменность, школы и методы, пролемы и перспективы», Полоцк; друкаваліся таксама [у]: Сінькова Л. Між фенаменальным і тыпалагічным… , ЛіМ, 1999; Сінькова Л. Матывы з лірыкі Аляксандра Блока ў вершах Янкі Купалы 1910-х гг. // Славянскія літаратуры ў кантэксце сусветнай, Мінск, 2008; Сінькова, Л. Беларуская літаратура ў параўнальным вывучэнні: некалькі прыкладаў // Роднае слова, 2008.

Перадрукавана [з]: Сінькова Л.Д. Паміж тэкстам і дыскурсам: Беларуская літаратура ХХ – ХХІ стст. : гісторыя, кампаратывістыка і крытыка ( літаратурная крытыка, артыкулы, гутаркі) / Людміла Сінькова. – Мінск : Паркус плюс, 2013. – С. 9 – 29. (296 с.)