Пачну з маленькай гісторыі: яна пра тое, што ў рэальным жыцці ў кожнага дзіцяці і падлетка па-свойму складваюцца стасункі з беларускай кнігай, з чытаннем, і ўсё тут залежыць ад зусім канкрэтных сітуацый, а найперш – ад зусім канкрэтных людзей.
Пяцікласніцай я была ў тыя брэжнеўскія часы, калі абавязкова-піянерскае жыццё нармальнага, а тым больш самаўпэўненага сталічнага дзіцяці па-за сям’ёй віравала ў безумоўнай дыстанцыяванасці ад беларушчыны (якая ўспрымалася як нейкая канстанта, звыклая, але малаактуальная; яна адтуль, з вёскі, дзе жывуць бабуля з дзедам). І павінна было здарыцца нешта незвычайнае, каб вельмі сацыялізаваны школьнік з тых 1970-х сфакусаваў сваю ўвагу на выключнасці, надзвычайнасці, звышмоцы менавіта беларускай кнігі, беларускага слова. Каб у дзіцячай свядомасці ўзнікла сама гэтая апазіцыя: “тэкст беларускі / іншакультурны”, прычым з перавагай беларускага – замест гіпнатычна, сугестыўна, татальна транслюемага ў дзіцячую галаву і душу практыкай кожнага будзённага савецкага дня пераканання: “як бы там ні было, але беларускае – усё ж не такое культурнае, як іншае”.
Аднойчы настаўніца беларускай літаратуры загадала вывучыць патрыятычны верш напамяць – любога аўтара па выбары. Бацька мне даў кніжку “Мая Іліяда” Караткевіча, з вершам “Беларуская песня”. Я яго вывучыла, выразна, як выдатніца, расказала. І гэтая настаўніца пакінула мяне пасля ўрока: яна чула “Беларускую песню” першы раз. І яна, уладная і дарослая, прасіла, ледзь не пяць разоў запар прасіла мяне расказваць гэты верш, і ўсё ўздыхала: як прыгожа!, і ніяк не магла адпусціць мяне. Так да мяне, што называецца, дайшло: усё ж “Дзе мой край? Там, дзе вечную песню пяе Белавежа…” – гэта не зусім тое, пра што мы бясконца спявалі ў школьным хоры: “То березка, то рябина, куст ракиты над рекой…” , “Гляжу в озера синие, в полях ромашки рву…”, “Я люблю тебя, Россия, дорогая моя Русь…” Што Беларусь – гэта штосьці для нашага чалавека выключнае.
Можа, таму мне так прыемна было нядаўна прачытаць “Гульню ў Альбарутэнію” (“Забіць нягодніка, альбо гульня ў Альбарутэнію”) Людмілы Рублеўскай: твор між іншым і пра тое, што яшчэ і сёння не ад самага нараджэння беларуская моладзь разумее, што такое для яе Беларусь.
А цяпер – пра абстракцыі.
Сёння дзеці і падлеткі страчваюць увагу да мастацкай літаратуры, да друкаваных выданняў па адной асноўнай прычыне: таму што мы жывём у новую эпоху. Гэта эпоха масавай літаратуры, масавай культуры. І гэта значыць, што магутная плынь інфармацыі проста абрынулася на галовы познесавецкага і паслясавецкага чалавека. Таго чалавека, якога бясконца доўга трымалі на жорсткай цэнзурнай дыеце, а ў нечым – і на галодным пайку.
Сёння наш чалавек – у тым ліку і дзіця, і падлетак, юнак – няўмольна, няўхільна ператварыўся ў спажыўца: незалежна ад таго, падабаецца камусьці такі статус ці не падабаецца, усведамляем мы сябе спажыўцамі або не. І шалёнымі тэмпамі пачаўся захоп гэтага спажыўца, бо ўсё мае эканамічную падаплёку, эканамічны інтарэс, рынкавы механізм.
Мы мусім браць менавіта эканоміку за пункт адліку, бо гэта аб’ектыўна: змяніўся сацыяльна-палітычны і эканамічны універсум – і не маглі не змяніцца “правілы гульні” ў культуры, і сама яна не магла застацца нязменнай.
Я часта цытую адну фразу Васіля Быкава, сказаную ім дастаткова даўно; суразмоўца запытаўся ў яго пра асабісты архіў, пра клопаты аб рукапісах, пра тое, каб яны захаваліся. “Пра што клапаціцца, божа мой…”, – адказаў на гэтае запытанне Быкаў. “Мы не разумеем адной рэчы – гэтая культура скончылася. […] Таму ўсе ранейшыя звычкі, у літаратуразнаўстве ацэнкі, падыходы – усё гэта засталося ў мінулым. Цяпер, у гэтым стагоддзі, усё будзе іншае. І ў гэтым іншым для ранейшага няма месца” (датуецца чэрвенем 2002 г.). І яшчэ, крыху пазней, Быкаў паўтарыў прыблізна тое ж, але вобразна-яскрава: “…мне шкада культуры – і расейскай, і беларускай, маёй культуры. І мне шкада еўрапейскай культуры, старэнькай, спарахнелай, але ўсё ж выдатнай культуры, якая не вытрымае націску глабалізацыі. І здасца на міласць маскульту” (сказана ў лютым 2003 г. Вылучана мною. – Л.С.).
Здавалася б, змрочна. Аднак жа нават сам Васіль Быкаў аніяк і аніколі не здаваўся “на міласць маскульту”! Ён заўсёды быў, ёсць і будзе культурнай элітай, класікай. Без якой, як ноч без дня, не існуе і не-эліта, не-класіка.
Гэтаксама ў літаратуры для дзяцей і падлеткаў былі, ёсць і будуць выдатныя творы: Коласа і Бядулі, Дубоўкі і Танка, Маўра і Лынькова, Караткевіча і Барадуліна, Віткі і Васілевіч … І калі Рублеўская і Ягоўдзік, Федарэнка і Наварыч, Казлоў і Сцяпан, Гапееў і Бадак, Мінскевіч і Паўлухін, Вера Жыбуль і Лупасін, пішучы для дзяцей, юнацтва, моладзі, будуць і надалей так разумець свае мастацкія задачы, як іх разумелі нашы старэйшыя, то і мы не здамося таму маскульту. Мне падабаецца, дарэчы, як у часопісе “Маладосць” рамантычнымі малюнкамі Аксаны Ючкавіч ды іншых, мабыць, прафесійных мастакоў, расквечваюцца нават самыя першыя спробы пяра па-беларуску: менавіта чытаючы беларускамоўныя тэксты (а не пераклады, etc.), прыгадваеш малюнкі Сент-Экзюперы ў тэксце “Маленькага прынца”, бо ёсць асаблівая крохкасць, безабароннасць, тая ж экзістэнцыйная нота ў парастках беларускамоўнай творчасці. (Не сакрэт жа, што моўны парог сёння, у параўнанні хоць бы з 1970-мі, для дзіцяці без беларускамоўных дзядоў і бабуль на вёсцы, без беларускага садка і школы застрашальна вырас: мая малая пляменніца прызналася, што без штохвілінных пытанняў да маці або без слоўніка пад рукою яна не можа чытаць беларускую кніжку.) Таксама вельмі сімпатычную, камертонна-дакладную інтанацыю знайшоў Віктар Лупасін у сваіх зваротах да маладосцеўскіх аўтараў-“уюнашаў” (слова М.Лынькова): з парадамі, як пісаць, напрыклад, прозу…
Усё ж дзяржаўнасць наша – гэта рэальнасць, найважнейшы гарант для таго, хто прыходзіць у белы свет з элітарнай місіяй, з усведамленнем свайго таленту і гатоўнасцю не прадаць яго ў базарны дзень за капейку.
Але лагічна задумацца: чаму кожнае сучаснае беларускае дзіця ведае масу інфармацыі пра Мікі Маўса, Барбі, Тамагочы і Пакемонаў, у той час як тэхнічна гэтае дзіця магло б “загрузіць” у свой айфон не іх (не толькі іх), а, напрыклад, – з абсалютна той самай лёгкасцю і хуткасцю! – выявы, скажам, нашага Янука – рыцара Мятлушкі, Віртуальнага Зубраняці, Хохліка, Маленькага Анёлка, Цмока, з якім Янка ваяваў? (Усё гэта персанажы аднайменных п’ес-казак для дзяцей Л.Рублеўскай, І.Сідарука, С.Кавалёва, В.Маслюка).
Адказ просты: сёння паняцце “тэкст” саступіла паняццю “дыскурс”. Тэкст, як і любы аб’ект, адразу ж, сінхронна ўспрымаецца ў цэлым арэоле дадатковай інфармацыі пра яго. І сучаснае дзіця, якое расце на перакрыжаванні вельмі інтэнсіўных інфармацыйных патокаў, успрымае любую фігурку (ці то з яскравага малюнка на кніжнай старонцы, ці то з мініяцюрнага дысплея – з любога носьбіта інфармацыі) ва ўсёй той шматмернасці, пра якую паклапаціліся дарослыя. Для фігурак-персанажаў адразу ж мадэлюецца цэлы сусвет. Прычым на памежжы віртуальнага з самым што ні на ёсць рэальным: цацкамі, лагатыпамі на рэчах, інтэрактыўнымі гульнямі, паўнаметражнымі фільмамі, мультфільмамі, рэкламнымі ролікамі і г. д. У выніку дзіця бачыць сімвал, але адразу ж уяўляе цэлы сусвет. Таму што гэтыя казачныя вымярэнні, запоўненыя сімулякрамі па максімуму, прапануюцца да паслуг дзіцяці-спажыўца зусім па-даросламу вынаходліва, прафесійна і актыўна, каб не сказаць – агрэсіўна. Такім чынам, калі спрадвеку фантазія чытача, яго эмацыйная і інтэлектуальная рэакцыя на твор была толькі яго асабістай, персанальнай справай, прадвызначанай яго здольнасцямі, кругаглядам, псіхафізікай, то сёння многае яму падносіцца гатовенькім на сподачку: толькі спажывай, радуйся, шукай сваё кола супольнікаў, дзе ўсе вы будзеце аднолькава разумныя і адметныя ад усіх тых астатніх, хто не далучаны да вашых сусветаў… Ясна, што мы ізноў выходім на тэму фінансавых магутнасцяў, якія забясечваюць багатым эканомікам экспансію ў планетарным маштабе.
Аднак жа на гэтым эканамічным плацдарме вельмі шмат значыць ідэя, канцэпцыя, і вельмі дорага каштуе інтэлект – прычым інтэлект дэміурга, які ясна ўсведамляе свае мэты і задачы.
Беларусь сваім інтэлектуальным рэсурсам славіцца спрадвеку. А вось ясным усведамленнем задач, перадусім выразным самаўсведамленнем – не славіцца нават у такой ступені, якая нам даступная ўжо ў сучасных умовах.
Таму зусім не дзіўна чытаць у Сеціве: “Белорусская онлайн-игра World of Tanks, первый многопользовательский 3D-боевик на Flash, признана лучшей на Golden Joystick Awards 2013; Белорусская онлайн-игра World of Tanks удостоена “оскара” гейм-индустрии”…
Максім Багдановіч жа таксама не мог не пісаць па-руску (бо мы ведаем абставіны яго жыцця). Але акрамя рукапіснага зборнічка “Зеленя” Максім Багдановіч стварыў свой неўміручы, дэміургічны “Вянок”.
Спадзяюся, што сучасным інтэлектуалам Беларусі спатрэбіцца не задужа многа часу, каб услед за World of Tanks у нашай культурнай прасторы ўзніклі, напрыклад, такія сусветы (прыдуманыя пакуль што ў драматургічных тэкстах, якія можна ўспрымаць як канцэптуальныя сцэнарыі): “Маленькі збраяносец” (П. Васючэнкі; на сцэне Тэатра юнага гледача, як піша Фёдар Драбеня, гэтая казка пастаўлена пад назвай “Рыцар Ордэна Сонца”), “Драўляны рыцар” (С.Кавалёва), “Каваль Рымша” (С.Клімковіч), “Пра тое, як Янка Белую краіну ад Цмока вызваліў” (В. Маслюка), “Дзівосныя авантуры паноў Кубліцкага ды Забалоцкага” (С. Кавалёва і П. Васючэнкі), “Хведар Жылка і сапраўдныя асілкі” (А. Мінкіна), “Шкляныя горы, альбо Праграміст чароўнай даліны” (Р.Баравіковай)… А ў прозе, а ў паэзіі колькі канцэптаў, тэкстаў ствараецца, але не разгортваецца ў дыскурсы – пакуль яшчэ… Але ж, як казаў Джэк Лондан, “Час-не-чакае”!
Надрукавана [у]: Сінькова Л.Д. Што будзе пасля World of Tanks? // Полымя. – 2014. – № 12. – С. 139 – 141.
