Прыгадайма, спадарове, станоўчы сэнс слова «графаман». Літаратура жыве прагаю пісаць і асабліва трыумфальнай самаўпэўненасцю кожнага новага пакалення, якое хоча ўсё абавязкова пачаць спачатку і пры гэтым верыць, што толькі яно перайначыць свет. Слова гэтае ў суладнасці з аматарскай плынню, дзе нараджаюцца час ад часу выдатныя прафесіяналы. Неадменныя тут і розныя агульныя ідэі, што лунаюць, бы сцягі, або проста носяцца ў паветры, а потым сыходзяць, саступаюць месца навейшым. I яшчэ адну банальнасць прыгадаем: на шчасце, аніводная натуральная адзінкавая з’ява, індывідуальнасць мастака, напрыклад, яшчэ ніколі не апісвалася вычарпальна праз адну агульную ідэю ці схему.Нават так: чым больш арыгінальны мастак, тым ён больш аўтаномны.
Аднак жа і плынь, і сцяг агульнай ідэі заўседы маюць сваю адметнасць…
Сваім парадкам пасля славутага 1985 года ўлілося ў беларускія пісьменніцкія шэрагі чарговае пакаленне, і пачатковы яго імпэт можна параўнаць па меншай меры з колішняй энергіяй шасцідзесятнікаў. Сёння ці не дзіўна, што такія празаікі, як У. Арлоў, У. Ягоўдзік, X. Лялько лічыліся маладым пакаленнем у другой палове 80-х (першая кніжка У.Арлова, напрыклад, выйшла ў 1985 годзе). I пачалося: А. Асташонак, Г. Багданава-Ланеўская, А. Глобус, А. Казлоў, С. Кавалеў, В. Мудроў, А. Наварыч, Л. Неўдах, У. Сцяпан, А. Федарэнка да 1991 года ўжо мелі хто першую, а хто і другую кніжку прозы. У паэзіі тое самае: Л. Галубовіча, напрыклад (першая кніжка — 1984 год) ужо не рызыкнеш назваць маладым паэтам, роўна як і Л. Дранько-Майсюка ці А. Пісьмянкова. Далей дзеля лаканічнасці я не прыгадваю імёны ўсіх, больш пяці дзясяткаў, тых аўтараў, якія друкаваліся ў 80-я ў перыёдыцы, у «Днях паэзіі», у выданнях «Сцяжына», «Крыло», «Вусны», «Маладыя галасы», «Літаратура», «Ксэракс беларускі», «Жнівеньскі праспект», «Тутэйшыя», «Перад маімі вачыма»; актыўна друкуюцца сёння, многія маюць кніжкі, членскія білеты СП, працу, звязаную з літаратурай, і глядзяцца па большасці стала ў параўнанні з наступнікамі, што пачынаюць на старонках «Перштацвету».
Такім чынам, ужо ёсць і свая невялічкая гісторыя ў гэтай размаітай «гарбачоўскай» хвалі беларускай творчай моладзі. Колішнія эмацыянальныя паседжанні суполкі «Тутэйшыя» і сяброўскія вечарыны па Фрунзе, 5 неўзабаве змяніліся «Нашай Нівай» С. Дубаўца, некаторымі выдавецкімі і творчымі аб’яднаннямі (найперш ТВЛ А. Аркуша), а таксама філасофскімі сшыткамі В. Акудовіча ды I. Бабкова ў газеце «Культура». Між тым эстэтычныя абрысы пакалення засталіся па-ранейшаму выразнымі, бо трывае яшчэ тая галоўная (і ці не адзіная свядома пракламаваная) эстэтычная ідэя, што ў свой час аб’яднала большасць з цяперашніх трыццаці- і затрыццацігадовых. (Падкрэслім тут: далей пойдзе гаворка пра гэтую большасць, а не пра ўсё пакаленне). Называлася ідэя — еўрапеізацыя (эўропеізацыя); ідэальнаю задачаю было — адразу ж сцвердзіць сябе еўрапейцамі, еўрапейскімі пісьменнікамі.
Перыяд вучнёўства названай большасці нашых маладых аўтараў пазначаны экспансіяй, імкненнем рушыць куды-небудзь па-за беларушчыну. Апошнюю прыхаваў змрочна-глыбокі цень.
Зразумела, чаму сярэднестатыстычнаму маладому пісьменніку абрыдзела ўсё тое, што назвалі «саўком» (і краіна, і яе парадкі, і жыхары, і іхняя літаратура,— зноў жа элімініраваныя, абстрактныя). Абрыдзеў, па-першае, мясцовы соцыум: ён адназначна атаясаміўся з сацыялагізатарствам у кожнай шчыліне; ён дараўняўся да сацыялістычнага інтэрната з дыктатам грамадскіх патрэб, якія штохвілінна квапяцца на «еgо» творчай асобы. I, па-другое, не менш чымся катастрофаю падступіла да горла славутая татальная «народнасць»: вёска на вёсцы і вёскаю паганяе. Пра такое, як сацрэалізм ці канкрэтна партыйнасць,— я ўжо не кажу. Можна зразумець, чаму еўрапейскасць засацыявалася ў моладзі з культурай (літаратурай) эстэцкай, з водарам кавы… Можна зразумець, чаму напачатку фактычна, мяркуючы па тагачасных новых творах, маладзёжная еўрапеізацыя матэрыялізавалася ў па-свойму абаяльнай кавалерыйскай атацы на замежныя жанрава-стылёвыя формы, нязвыклыя для афіцыйнага савецкага пісьменства. Гэта было жаданне адразу сягнуць у авангард (на перадавую): падчытаўшы Борхеса, Бярдзяева (у нас воляю лёсу гэта былі найперш улюбёны нашаніўцамі Борхес і якраз перавыдадзены Бярдзяеў), зарыентавацца ў эліце, у маскульце,— і даць краіне літаратуру.
У друку пачалі з’яўляцца вершы, апавяданні, эсэ маладых аўтараў з лексікай абстрактнай, архаізаванай, запазычанай,— «гарадской», у дарэформенным правапісе. Моднымі зрабіліся «закрытыя» раней тэмы: з жыцця савецкага войска, пра дэбілізм і шызафрэнію ў розных ракурсах, побытавае хамства, увогуле пра што-небудзь гідкае, непрыемнае,— яшчэ ў межах «мастацтва галоснасці», але з намёкам на экзістэнцыю і натуралізм. Распаўсюдзіліся таксама эфектныя персаналіі, сяброўскія прысвячэнні, цьмяныя спасылкі і эпіграфы, як бы ўпершыню прамоўленыя для гіпатэтычнага рэцыпіента, нейкага дрымуча саўковага беларуса. Як ва ўсякай плыні, сустракаліся тут і творы цікавыя: праз фантастыку са знакамітымі містычнымі або футуралагічнымі матывамі (А. Казлоў, А. Федарэнка, па адным апавяданні ў А. Мінкіна, А. Гуцава, іранічнага М. Клімковіча; падкрэслю «Вяртанне сыноў» А. Наварыча і «Упрочкі» П. Васючэнкі); некалькі маргінальных апавяданняў-эсэ С. Дубаўца; нізка эратычных абразкоў і іншыя «гарадскія» апавяданні А. Глобуса; больш ці менш самнамбулічныя або медытатыўныя і «навуковыя» вершы розных аўтараў; новыя пераклады. Былі сімптаматычныя творы: хоку і танка М. Шайбака з цэлай дыскусіяй вакол дзвюх падборак; фігурныя вершы Л. Сільновай; адзін прыкметны дэтэктыў, адзін трылер і ці не тры коміксы.
Прынамсі, еўрапеізацыя хуткага прыгатавання суправаджалася выключнымі амбіцыямі аж да таго часу, пакуль у друку не замільгалі лятаючыя талеркі, прывіды і жалезныя дзевы з-пад пёраў старэйшых пісьменнікаў. Замільгалі густа… I зрабілася відавочна, што рэч не ў адных толькі тэмах і формах, не ў годзе нараджэння, гарадскім ці сялянскім паходжанні.
Каб была беларуская еўрапейская літаратура, патрэбны найперш беларускі еўрапейскі аўтар.
I гэта можа быць не толькі, скажам, А. Асташонак з навелаю «Другое дыханне», а не горш, да прыкладу, Я. Сіпакоў з кнігай прытчаў «Тыя, што ідуць». А чаму і не — каб В. Казько, В. Быкаў? Еўропа, як вядома, для культурнай Беларусі не такая ўжо неспадзяванка. I еўрапеізацыя — гэта не павярхоўная, раптам дазволеная, масавая эрудыцыя, а культура. Нават постмадэрн, між іншым, паразітуе толькі на культуры. А вось што такое культура для беларускага авангардыста…
Нагадаем, што наш элімінаваны, умоўна-рэальны малады аўтар, бы сляпое кацяня, заплюшчыўся на ўсю савецкую літаратуру, найперш з яе дзеячаў, паганяючы і за палітыку КПСС, і за свае былыя крыўды,— «за ўсё ў адказе», па былой завядзенцы. Увогуле літаратарскія разборкі асобная тэма; я згадаю выпадак са сваей практыкі: малады паэт разважае на канферэнцыі .пра верлібр, спасылаецца на замежныя імёны і не ведае пры гэтым пра цэлыя кніжкі верлібраў М. Танка.
Самае парадаксальнае, што інфантыльная экзальтацыя перад спадчынай неславянскіх народаў і па сённяшні дзень спараджае грэблівасць да набыткаў свайго. Здавалася б, напрактыкаваўшыся ў модных формах, самы час закасваць рукавы. (Некаторыя так і зрабілі, але, нагадаю, я тут — не пра выключэнні, а пра агульныя сцягі). Пасля таго як ідэальная юнацкая еўрапеізацыя была звульгарызавана рэальным пісьменствам, можна было прыгледзецца да ўласнай глебы больш разважліва. Урэшце сацыяльнасць і народнасць не толькі сімвалы адыёзнасці: тыя ж шасцідзясятнікі, на іх узгадаваныя, стварылі ўзоры культуры сапраўднай. У новага пакалення падобныя ўзоры мастацкай праўды хоць бы пра свой час па большасці яшчэ наперадзе…
Аднак жа не: у падмогу кавалерыйскай еўрапеізацыі прыйшла новая самаедская ідэя: беларушчына — гэта не што іншае, як прымітыўны кантэкст, і якраз ён ламае маладыя крылы.
Найболып рашуча ідэя кантэксту сфармулявана В. Акудовічам[1]. Мастацкую культуру, піша В, Акудовіч» «дыктуе творцу культуралагічны кантэкст». Беларускі пісьменнік заўсёды мусіў змагацца з уласным неразвітым кантэкстам. «У таго-сяго» з нашых аўтараў (у М. Багдановіча, А. Разанава), на думку В. Акудовіча, амаль атрымалася пераадолець інерцыю адсталай беларушчыны. Таму-сяму пашанцавала: М. Гусоўскаму (была латынь — быў Гусоўскі); Ф.Дастаеўскаму (не стаў беларускім літаратарам — стаў вялікім). В.Акудовіч у запале падкрэслівае, што, калі б Дастаеўскі, напрыклад, не ўцягнуўся цалкам у арбіту рускай культуры, то самае большае, на што ён быў бы здатны,— дык гэта напісаць нешта роўнае тагачаснаму беларускаму кантэксту. (А. Разанаву, выходзіць, удалося пераадолець, а Дастаеўскі не змог бы). Ну ды гэта, як кажуць, пытанні сакраментальныя: генафонд, асяроддзе, звышзадача; ці лёгка стаць геніем і да т. п. Самае цікавае ў артыкуле В.Акудовіча пачынаецца тады, калі ён кваліфікуе літаратараў сучасных. А іменна: сучасны малады аўтар, лічыць В.Акудовіч, асуджаны працаваць толькі на няўдзячны беларускі кантэкст, каб падняць апошні да прыстойнага ўзроўню. Наша моладзь, паводле В. Акудовіча, ці не ў пакутах ахвяруе сабою. Называючы маладых пісьменнікаў адмысловымі масонамі беларушчыны, нацыяналізатарамі эстэтыкі, інтэлектуалізатарамі эстэтыкі ды камерцыялізатарамі нацыяналізму, В.Акудовіч нібы растлумачвае чытачу: шэдэўры і немагчымыя; тут кантэкст закарэлы, цягнем-пацягнем — выцягнуць не можам.
Увогуле беларуская літаратура сёння зрабілася прадметам маладога астракізму, нечым накшталт баксёрскай грушы; глядзіце, напрыклад, цэлую серыю артыкулаў новых аўтараў, што друкаваліся ў 1993 годзе[2]. Распавесці б тут па-моднаму пра мазахізм ці эсхаталогію; ці вось яшчэ салонная тэма: як генацыд спрыяе нараджэнню талентаў, а празаічнае жыццё накшталт цяперашняга дыхнуць па-творчаму не дае. Аднак сапраўдная прычына дыскамфорту маладога творцы ў сённяшняй беларускай культуры відавочна прасцейшая; з нечым падобным у свой час сутыкаўся і той жа М. Танк, і кожны адукаваны беларускі пісьменнік.
Сапраўды, да сённяшняга дня мастацтва культурнай Еўропы, свету не тое што перажыло Вялікі Рамантызм нацыянальнага адраджэння, а перажыло нават і пэўныя рамантычныя рэмінісцэнцыі. Беларускае ж мастацтва (мы будзем гаварыць пра літаратуру) і сёння мусіць быць рамантычным: не даспявалі, як той казаў, сваёй песні, адраджэнцкая праблематыка — наша трагедыя, а таксама радзімая пляма ў нашай эстэтыцы. Свет даўно ўжо рэабілітаваў каўбасу як немалую каштоўнасць, а мы, зусім па-рамантычнаму, мусім нападаць на савецкага беларуса за жаданне абавязкова пад’есці. Чалавек у свеце даўно ўжо застаўся сам-насам з цывілізацыяй, г. зн. з руінамі розных натуральных і мастацкіх формаў,— а нам яшчэ не абысціся без ахвярнай грамадзянскай супольнасці ў змаганні за самасцвярджэнне. Ды і сапраўдная літаратура ў развітых краінах ужо паспела зрабіцца дужа прыватнай справай, а для нас яшчэ актуальная задача выйсці на людзі з правінцыялаў. Як тут маладому беларускаму літаратару не закамплексаваць? Ці ж лёгка брацца за рамантычную па сутнасці, адраджэнцкую задачу ў постмадэрнісцкія часы? Хочацца старой добрай культуры, утульнай для вытанчанага эстэта, прыдатнай для мадэрновых вышукаў. Наша ж — смерць! — крывавая, гэтак мала яшчэ прыстасаваная для эстэцтва. У чым перад намі і вінаватая, душыцелька! Першая эйфарыя ад суверэнітэту і бязмежная, юнацкая вера ў сябе нярэдка натуральна згасаюць…
Песімістам у 1993 годзе выступіў нават С. Дубавец. Як я зразумела з ягонага артыкула «Смерць культуры», нашыя забойцы — гэта мужыцтва ды сацыяльнасць, бо яны засцяць сапраўдны, эстэтычны беларускі культурны кантэкст. «А хто там ідзе?..» – падкрэслівае С. Дубавец, пісалася за кубачкам кавы ў элітарнай віленскай рэстарацыі пад музыку Маснэ. А хто там ідзе — было толькі метафарай беларушчыны…» [3] і дасканалаю метафарай, прызнае С. Ду-бавец. (Ці быў Я. Купала беларускім О. Уайльдам, трэба, між іншым, яшчэ падумаць.),
А што рабіць у такім разе сённяшняму літаратару-інтэлектуалу, седзячы, напрыклад, дзе-небудзь у Траецкім ці ў бары ДЛ, калі і рукі ў крыві, і ногі ў лапцях усе яшчэ актуальныя, і мова ўсе яшчэ не рафінаваная. Ізноў мужыцка-сацыяльную метафару вынаходзіць? «Пакуль Абдзіраловіч гучыць актуальна кожным сваім словам, пакуль ён не стаў гісторыяй, ён трымае цябе са сваёй магілы мёртваю хваткай»,— піша С. Дубавец. (Ці не «купалаўца» А. Сыса Абдзіраловіч душыць? — Л. К.) Адсюль прысуд: беларуская культура — гэта глушэц, які «недзе далёка ад уласнага народа, у забытым людзьмі і Богам зімовым лесе… метадычна паўтарае адзін і той танец»..
Суцешыць С. Дубаўца і заступіцца за беларускую культуру памкнуўся Ю. Залоска[4]; а перад тым А. Анціпенка, пазней — Ю. Пацюпа[5] таксама пацвердзілі,. што паміраць не збіраюцца, што наша культура, як і любая іншая, унікальная, а «незрэалізаванасць маг-чымасцяў нашай культуры і складае яе моц, бо права-куе на творчасць і патрабуе працягу»[6].
Чаму ж наша моладзь і ў 1993 годзе такая да сваёй спадчыны непрымірымая? Год нараджэння ўсе ж такі многа значыць у сэнсе якраз сацыяльнага вопыту, вопыту жыцця ў грамадстве, сярод людзей. Ужо найблізкія наступнікі У.Арлова, Л. Дранько-Майсюка, А, Асташонка, калі меркаваць па шэрагу пэўных публікацый, не задумваюцца пра спецыфічную эстэцкую абмежаванасць, штучную герметычнасць эстэцтва: з-за свайго інакшага сацыяльнага вопыту. Ю. Гуменюк, напрыклад, ужо не носіцца з апазіцыяй «свабода — несвабода» (духоўная). Яшчэ ўчора свабода была высокай каштоўнасцю, была для споведзі, надавала сэнс. На цяперашняга паэта нарэшце і нашаму грамадству, з КДБ уключна, пакуль што напляваць. Сапраўды, ці не шанс параўнацца з мадам Еўропай? Наш наймаладзейшы (той, абагулены) сёння адносна вольны распарадзіцца сваей свабодай. I ен выбірае «кайф», таму што змагацца — значыць змусіць свае «еgо» плюс сіндром абрыдласці. Так, я сацыялагізую, але хіба без сацыялогіі можна зразумець наша «псіхадэлічнае мастацтва» (падзагаловак кнігі Ю. Гуменюка «Водар цела», 1992 г.)? Толькі, можа, падчытаўшы, што піша М. Ліўшыц (ці іншы які культуролаг) пра Дж. Полака (напрыклад), каб прыняць да ведама прыватныя правілы вядомай гульні. Увогуле псіхадэлізм навязліва асацыіруецца з інфантыльнай сацыяльнай псіхалогіяй. Паколькі ўсё на гэтым свеце — толькі «адна… парафраза», піша Ю. Гуменюк у вершы «Апошняе каханне», то «Галоўнае — дзікунскі пэрфарманс!» (ад англ. performance — спектакль, прадстаўленне). Прасцей кажучы, чакай, што табе пакажуць язык; і калі ты, згодна з правіламі гульні, дэшыфруеш высунуты язык ях праяву інфернальнай натуры мастака, дык адчуеш эстэтычную асалоду ці, ва ўсякім разе, задавальненне ад таго, што кеміш у мадэрнізме/авангардызме. Мне падабаецца ў кнізе Ю. Гуменюка іншае: ягоны лірычны герой мае сваю індывідуальнасць. Ён па большасці і гарэзлівы, і самаўпэўнены, і нястрыманы, і чуйны да прыгожага, як дагледжанае дзіця. Вяршыня ягонага эстэцтва — вакханалія ў прамым значэнні гэтага старога слова,— загляньма ў раздзел «Муза ў бутэльцы». Прыгожыя вершы тут «Цела і віно», «Эпіцэнтр», «Твая Венецыя», «Ружавокі дракон», «Таямнічая шафа», «Амарока». Залішне, залішне прыгожыя — «Экзатычная любоў», «Вітаўту Чаропку»: гэта чыстыя ўзоры славутага жанру «грезо-фарс». Што да аўтарскага жанру відэакліпаў, то ён цікавы толькі тады, калі нясе актыўную эмоцыю. Напрыклад, кліп пад нумарам тры і з назваю «Адлюстраванне»:
Люстэрка нешта пачарнела
хіба яго ўзяла халера?
якасьці жонка захварэла
яе завуць Валера
ла-ла, ла-ла
жыта жала
ды бутэлькай пагражала
і не дала бо схавалася
у вакне адлюстравалася.
Спадзяюся, пра тое, што Ю. Гуменюк усё ж не збіраецца здзяцінець усур’ёз, роўна як і ўсё жыццё канцэптуальна высоўваць язык, сведчыць верш «Мертвы зыб», варты сталага таленту:
Верш напішацца сам. I не трэба плясці
рыфмаваны вянок без сакральнага слова.
Мертвы зыб нам не скажа, калі адысці
ў глыбіню цемнавокую става начнога.
Прадчуванне сакральнага слова яшчэ дасца ў знакі… А што да ўласнай мадэрновасці, то мне здаецца, што сярод маладзейшых пісьменнікаў сёння ў нас ёсць па меншай меры адзін чалавек, які мог бы стаць класічным постмадэрністам. Гэта У.Арлоў, чые адукацыя і густ дазваляюць яму абыгрываць беларускую культуралогію ў сусветным кантэксце (я маю на ўвазе кнігу «Рандэву на манеўрах», 1992 г.), Аднак іменна адукацыя і густ — не менш чым знакамітая беларуская ментальнасць — дасюль, як бачым, рабілі талент У. Арлова не схільным да дэструктыўнага ёрніцтва паводле беларушчыны.
Нават вядомы сябра «Нашай нівы» I. Бабкоў напісаў кнігу хутчэй мінорную, чым а-ля кураж («Solus Rex», 1992). Ёсць у гэтай першай кнізе паэта і адзін твор, які цалкам сугучны пахавальнаму Дубаўцоваму пафасу; твор называецца «Калоквіум П. Трэцяя еўрапеізацыя». Гэта памінальная па некім, хто «рыхтаваў трэцюю еўрапеізацыю», адзін у клетцы, і пра каго прыйшлі распытаць пасля ягонай смерці, бо «цяпер… мы ўсё бачым па-іншаму». Як непадобны гэты безыменны вязень-пакутнік на героя іншых вершаў I. Бабкова, «парыж: маргіналіі», напрыклад, дзе ён — вандроўнік у кавярні «Closerie Des Lilas» на плошчы «St. Michel» і г.д. Паводле «Калоквіума…» мне чамусьці прыгадваецца няшчаснік Іван Андрэевіч, жадны кавалачку каўбаскі, сальца герой аднаго з апошніх твораў I. П. Шамякіна.
Зборнік «Solus Rex» сапраўды цікавы. Найбольш характэрны ягоны раздзел — першы, «Тэрыторыі ночы». Тут на мяжы жыцця-сну-існавання нам дэманструюцца культуралагічныя вобразы як апазнавальныя знакі эпох:
…Існаваць, існаваць
Ісці тваімі шляхамі, забітая знічка Еўропы
Глядзі:
Нібы вечнасць у шашкі, гуляюць у смерць далаконы
За небакраем паэзіі: ноч, ханскі патруль
Далакопы дзеляць вопратку, колькі стагоддзяў?
Ах, святая нянавісць, толькі тут мы дома,
Сярод пахаваных магіл ды забытых багоў
“За небакраем Еўропы: у акопах заціхла туга…”
Энергія падобных элегічных вершаў паціху губляецца ў вобразах-аздобах, надта вытанчаных, ад словазлучэння да страфы: «сон згаслых вачніц»; «шэрыя вочы / / Пабраныя са сцюжай ужо і кляштарным сном / / Нязбыўнай ночы».
I. Бабкоў эстэтызуе неадчэпную тугу, перакладаючы яе на мову філасафем і алюзій: «ўтойна забытае тойнасць сваю пакідае»; «Навеяй, подыхам працяла гэта золь / / Здранцвенне тоеснага ладу»; «Распусны, халодны, пранізлівы бляск ліхтара! / / Адчай даўгавейны, самота, рыпенне пяра…». Ёсць нагода прыгадаць паэзію Алеся Наўроцкага: у статычным кантэксце тагачаснага студэнцкага інтэрната, будатрада, вясковага фельчарскага пункта ён бадай упершыню ў нашай сучаснай паэзіі так моцна выказаў гэтую трансцэндэнтную тугу. А. Наўроцкі просты і канкрэтны, але ў ягонай паэзіі канкрэтыка мае зусім другаснае значэнне. На першым плане заўседы застаецца здзіў-ляюча выразны чалавечы голас, душа, што адчувае анталагічныя таямніцы.
Манера ж I. Бабкова — арнаментальная; гэта манера эрудыта, які пры ўсёй сваёй экзістэнцыі перш за ўсё спаталяе сенсорны голад на прыгожую беларускую паэтычную мову, на небанальную для гэтай мовы класічную мелодыку: «погалас плыткі азяблых заснежаных вулак», «бурштынавы час хавае дрыготкія мроі», «конікам дзікім звініць ашклянелае слова», «…Ветла, як у «Лаўку» Вато / / Увайшоўшы у Харонаву Лету…».
Вядомы недахоп гэтай манеры — загрувашчанасць, калі абстракцыя расквечваецца праз абстракцыю. Намаганне зразумець як цэлыя гэтакія вершы — гэта намаганне кацяняці злавіць свой хвост. Калі, дапусцім, у вершах «Лістота шорхая віруе ў ціплыні…», «Празрыста, прывідны крышталь…» цэласны вобраз доўжыцца на двухрадкоўе, то гэта ўжо гульня ў паддаўкі.
Многія вершы з кнігі «Solus Rex» увогуле мала-індывідуальныя, парадыгматычныя: прыгожыя вобразы кампануюцца згодна з вядомымі правіламі. Асобныя філасафемы паводле форм усходняй паэзіі адрасава-ныя на адпаведны густ. Мне, напрыклад, з падобных вершаў болып падабаюцца самнамбулічныя:
лодка на дно патанула празрысты
сон у паветры там дзе сыходзяцца дні
з часам гуляюся — не — бачу цябе паміраю
вечнага шэпт — ціха струменіць вада
Вяртаючыся да тужлівай тэмы, найболып гучнай у кнізе I. Бабкова, працытуем радкі з твора «Solus Rex»:
звыкайся
трымаць свету цяжар
звыкайся
быць мерцвяком
звыкайся
сляпымі вачніцамі зеўрыць
восеньскі дождж — твае каралеўства
Гэтыя радкі даволі пэўна акрэсліваюць лірычнага героя. Застаецца спадзявацца, што ён усё ж «звыкнецца» «трымаць свету цяжар», дзеля чаго яму давядзецца змяніць позу барда эстэтызаваных сляпых вачніц ды мерцвякоў на што-небудзь менш двухсэнсоўна-прэтэнцыёзнае.
Арыгінальнасць пісьменніка заўважаецца тады, калі папулярныя ідэі часу ў ягоны адрас пачынаюць гучаць банальна. Л. Дранько-Майсюк, напрыклад, не толькі таму эстэт, што ў беларускай савецкай паэзіі на эстэцтва быў дэфіцыт і ён праграмна гэты дэфіцыт задаволіў. Перш за ўсё для Л. Дранько-Майсюка эстэцтва натуральнае: на прыгожае (непрыгожае) ён эмацыянальна адгукаецца гэтак жа непасрэдна, як, скажам, вуха рэагуе на гук ці вока на прадмет,– з высокай ступенню свабоды ад нейкіх ідэйных установак. Ясна, што беларускі кантэкст разам з паляшуцкімі каранямі яго ніколі ў магілу мёртвай хваткаю не цягнуў…
Гэтаксама не сённяшняя актуальнасць урбанізму ў першую чаргу вызначае манеру А. Глобуса. Ён дакладна апісвае смеццеправод дзевяціпавярховіка, бо гэтая лесвічная пляцоўка ў ягоным асабістым падлеткавым вопыце была зусім натуральным асяродкам: тут адбывалася і шчаслівае шалёнае музіцыраванне, і празаічныя расчараванні. Поруч з вельмі характэрнай аўтарскай рэфлексіяй ванітоўны смеццеправод не больш чым дэталь, урбанізм тут — толькі мова выказвання, а не само выказванне. Дарэчы, і пачынаў А. Глобус як пісьменнік неактуальны.
Гэтаксама і эстэцтва А. Мінкіна не ўмяшчаецца ў модны комплекс «наватара» — абавязкова здзівіць чытача чым-небудзь экзатычным. Перш за ўсе А. Мінкін паэт культуры і паэт традыцыі; найважнейшыя ў многіх ягоных вершах перазовы з хрэстаматыйнай высокай класікай. I гэта менш за ўсё дэманстрацыя эрудыцыі, спасылка на знешнюю пазнавальную фактуру. Гэта варыяцыя паводле вядомага стылю, жыццё вядомай марфалогіі ў новых мастацкіх вобразах. Найболып паказальныя тут анталагічныя вершы з другой кнігі А. Мінкіна «Расколіна» (1991) паводле Купалы («Гуканне вясны»), Багдановіча («Санет»), Дантэ («Свінні»). Падобныя вершы могуць і не мець канкрэтнай спасылкі, адназначнай прывязкі да ўзора. Увогуле ў паэтычнай мове А. Мінкіна, у адрозненне ад іншых нашых эстэтаў, прыгажосць — гэта перш за ўсе гармонія, а не метафара; суладдзе, сугучнасць, а не прыпадабненне ці распадабненне, якое існуе як просты троп. Вершы А. Мінкіна заўседы ясныя па сэнсе і па сваёй звычайнай, «старамоднай» думцы. Таму яны пазбаўленыя і спецыфічных эстэцкіх празмернасцяў; няпэўных таўталогій, эмацыянальнай нястрыманасці, разумовых вышукаў, эфектнай позы. Глядзіце, напрыклад, вершы з кнігі «Расколіна» на тэму настальгіі па незваротным, вершы-роздумы пра нябыт, пазазямное існаванне або вершы пра каханне. Нават урбаністычныя вершы гэтага паэта гарманічныя:
Пад небам колеру меднага купарвасу
на размякчэлым асфальце пакідаючы сляды
я брыў з застыгла-абыякавай грымасай
вірлівым праспектам у прышлае Нікуды.
I жалезабетонам акуты не марыў пра ўцёкі
у край дае ногі сцюдзёнай расой казытала
і ў целе бетонным маім гарачым ад спекі
у тахт майму кроку тахкала сэрца з металу.
“Металіст”
Здавалася б, сам жанр непазбежна правакуе на эклектыку і суцэльныя рэзкія кантрасты (што і знаходзім, дарэчы, у самым элементарным выглядзе ў вышэйназванай кнізе Ю. Гуменюка). Але А. Мінкін праз міфалагізацыю гарманізуе новую жалезабетонную рэчаіснасць, робіць яе асяродкам жыцця адпаведнай міфічнай істоты; падобныя вернш «Адлюстраванне», «Балада пра чалавекаптаха», «Балада пераўтварэння», «Валун», інш. Можа быць, таму, што мне падабаецца гарадская міфалогія А. Мінкіна, малацікавай здаецца ягоная традыцыйная літаральная міфатворчасць — паэма «Апошняе казанне Белабога» і падобнае.
Цяпер заўважым, якім — прынамсі, рамантнчным — чынам герой А. Мінкіна пераадольвае кон свайго эстэцкага эгацэнтрызму:
Мне рэжа слых хлусня прамоў траскотных,
Мне слепіць вока яркасць кумача —
Даўно мне ўсе абрыдла, апрача
Маўклівай непрытомнасці самоты.
Ды ўсе ж, калі б у цішыні дрымотнай
Турыны рог прызыўна загучаў
I на лязе узнятага мяча
Запалымнелі водсветы паходняў,—
Я ўсе сумненні адгарнуў бы разам
I стаў пад белы сцяг з чырвоным пасам,
Пад бел-чырвона-белы вольны сцяг…
Чырвоны пас на белым тле Радзімы,
Ты клічаш нас за волі міг адзіны
Узняцца і загінуць без разваг!
“Самата”
Між тым асаблівую ўвагу я хачу звярнуць на наступны твор — з самых цікавых паводле далейшых шляхоў нашай маладой літаратуры. Гэта абразок Л. Дранько-Майсюка «Гародня. 1919» з кнігі «Тут» (1990). Абразок мае падзагаловак «Амаль дакументальнае апавяданне з уступам і неабходнымі тлумачэннямі». Л. Дранько- Майсюк не без звычайнага маладога піжонства, але пры тым у тоне сумнай фаталічнай дасведчанасці, з глыбокім лірычным пачуццём – спачуваннем малюе афіцэра 1-га Гарадзенскага Беларускага палка.
Гэтак юнак, што ідзе па вуліцах горада, ля Нёмана, паўз дом Тальгейма, са Старым замкам навідавоку, грызучы падсмажаны гарох, у навюткіх строях беларускага войска, з Купалавым вершам і матывам жалейкі на вуснах, з чыстай мараю пра каханую; ідзе, яшчэ не пэўны ў тым, што беларушчына ўжо аддадзена на закланне, што няўхільна насоўваецца кроў і смерць, і што ягоную няверную дзяўчыну «кахае польскі афіцэр».
«Гародня. 1919» як спроба гістарычнай паэмы адпавядае самым мудрагелістым прагнозам тэарэтыкаў гэтага жанру: інтымная, можна сказаць, гісторыя «маленькага чалавека» пэўнай эпохі далучае чытача да трагічнай гісторыі нацыі. I яшчэ больш паказальны тут наш беларускі кантэкст: Л. Дранько-Майсюк мусіў даслаць прадмову, спасылкі-каментарыі і тлумачэнні ледзь не да кожнай страфы свайго твора! Беларусы па большасці настолькі пазбаўленыя ўласнага культура-лагічнага кантэксту, элементарных гістарычных ведаў, што паэту, каб паразумецца з чытачом, спатрэбіўся тлумачальны апарат-слоўнік, аб’ёмам ледзь не роўны самой паэме. Чым не метафара сучаснай беларушчыны? — калі вярнуцца да артыкула С. Дубаўца «Смерць культуры». Адносна гэтай вось метафары жупелы і мужыцкасці, і мадэрновасці аднолькава перыферыйныя. Калі паэту нялёгка, значыць, ёсць шанс сцвердзіць нешта значнае.
Па апошніх звестках[7], у мінулым годзе С. Дубавец характарызаваў сваё пакаленне як народжанае найперш палітыкаю. У гутарцы з Ю. Залоскам С. Дубавец спачатку гаварыў, што: «Тутэйшыя» — гэта была, па сутнасці, палітычная арганізацыя , пад прыкрыццём літаратуры ўзнікла арганізацыя, якая ўласна літаратурных задач і не ставіла… Чым скончылі «Тутэйшыя»? Акцыяй 30 кастрычніка 1988 года, калі народ быў разагнаны міліцыяй..»
А не далей як праз абзац С. Дубавец запярэчыў сам сабе: «Не скажу, што з гэтага не вырасла літаратура… Тут цэлы клубок з’яў культуры… Адсюль бралася і літаратура, і палітыка, і любая-кольвек каштоўная дзейнасць і беларуская культура напружылася з астатніх сілаў і выпладзіла тых філфакаўцаў, журфакаўцаў, гістфакаўцаў…»
Я пагаджуся з С. Дубаўцом. Была і палітыка; мажліва, цэлы перыяд маладзёжнага палітычнага змагання. Але я не пра В. Вячорку, не пра «Майстроўню» і «Талаку». Я пра тых «Тутэйшых», якія маніфеставалі літаратурныя задачы; урэшце, даруйце, я пра сяброў СП, прызнаных такім чынам прафесійнымі пісьменнікамі. Лічу, што гаворка пра ўласналітаратурную творчасць названага пакалення можа весціся і па-за спецыяльнаю ацэнкаю ягоных палітычных заслуг, бо для творцы палітыка — ва ўсякім выпадку тое шыла, якое нават пры вялікім жаданні ў мяшку не схаваеш.
Сення найбольш сталыя аўтары з пакалення 80—90 гадоў, здаецца, не маюць патрэбы пачувацца ні масонамі, ні рафінаванымі эстэтамі,— пра гэта сведчаць канкрэтныя творы. Словам, па ўсіх прыкметах былыя з ярчэйшых літаратурных штандараў натуральна пабляклі. На падыходзе, Дай Бог, новая маладая плынь і, мажліва, пасля новых значных — ды не ў самы горшы бок —зрухаў у грамадстве,—новыя агульныя ідэі…
Надрукавана [у]: Корань Л. Ці лёгка быць геніем? // Полымя. – 1994. – № 8.
[1] Акудовіч В. Літаратура ў краіне Сакрэту // Літ. і мастацтва. 1993. 1 студз.
[2] Ахроменка У. Субкультура // Літ. і мастацтва. 1993. 12—18 чэрв.; Васючэнка П. На ўзроўні Кантэксту // Літ. 1 мастацтва. 1993. 12 лют. (Адказы на анкету, прысвечаную юбілею М. Гарэцка-га.— Л. Ю; Дубавец С. Смерць культуры // Літ. і мастацтва. 1993. 5 сак.; Матрунчык М. Што мусіць быць у ідэале (Фрагмент з гірацы «Культурная традыцыя: Этнічнае і канфесійнае») // Культура. 1993. 24 жн.
[3] С. Дубавец. Смерць культуры
[4] Залоска Ю. Перад чыстым лістом // Літ. і мастацтва. 1993. 5 сак.
[5] Пацюпа Ю. Да традыцыі: Эсэ // Літ. і мастацтва. 1993.
21 мая.
[6] Анціпенка А. Нацыянальная эліта: Тыпы як антытыпы // Літ.
і мастацтва. 1992. 14 жн
[7] Дубавец С. Беларушчына — стартавая пляцоўка ў свет твор-часці… Гутарка з Ю. Залоскам // Літ. і мастацтва. 1933. 5 ліст.
