Людміла Корань
“… Ёсць абсалюты”
26 студзеня 1994 года не стала Алеся Міхайлавіча Адамовіча. Аднойчы, на канферэнцыі ў Акадэміі навук, ён гаварыў пра страх і боль. Што натуральная рэакцыя алавека – закрывацца, уцякаць ад непрыемнасцяў, заціскаць верад у душы. Але паўтараць інстынкту нельга, нават згубна.
Калі мы хочам мець будучыню, то ўжо сёння нам неабходна раскрывацца, ісці насустрач любым выпрабаванням.
Сам Алесь Адамовіч быў з тых, што не саступаў, не хаваўся, не супакойваўся. А беларускаму пісьменніку ягоны беларускі ды савецкі, партызанскі ды “шасцядзясятніцкі” лёс шмат балючага наканаваў. Прыгадваючы зробленае А. Адамовічам, як бы і не ўяўляеш звычайнага, лёгка даступнага чалавека, якога, вядома ж, глыбока раніла пастаянная траўля, і саматужная, і вялікадзяржаўная. Аднак ён умеў жыць сапраўднымі вялікімі праблемамі. Пер, чым за сябе, яму балела за праўду і справядлівасць; за Коласа, Чорнага, Гарэцкага, за Васіля Быкава, за ўсю абкарнаную падцэнзурную літаратуру. Яго не адпускала трагедыя людзей, якіх палілі жывымі ў беларускіх вёсках і катавалі голадам у ленінградскай блакадзе. Яго спакой адбірала атамная зброя ў руках паяцаў. І, як ніхто, ірваўся Алесь Адамовіч насустрач, напярэймы чарнобыльскага пеклу.
Сёння дзяржава збірае помнік Алесю Адамовічу. Гэтае ўшанаванне памяці – толькі пачатак. Бо спраўджанае застаецца.
Мы з сяброўкаю ў гасцях у Алеся Адамовіча. За вокнамі ягонай мінскай кватэры – вясна 1981 года, сонечны дзень. Мы распытвае пра кнігу “Карнікі” (хутка абарона дыпломаў). Ён вядзе гутарку з дзвюма дзеўчынёхамі, далікатна папраўляючы наыя запытанні, накшталт: пісаў не пра псіхапаталогію, а пра псіхалогію здраднікаў…
Ужо з “Хатынскай аповесці” можна было даведацца, хто Хатынь спаліў – “інтэрнацыянальны” батальён Дзірлевангера плюс 118-ты ўкраінскі батальён, які стаў у Плешчаніцах. Але толькі пасля “Карнікаў” ў маёй шкалярскай галаве адбылося нарэшце істотнае прасвятленне: перад тым усе карнікі, фашысты, уласаўцы, гітлераўцы, здаецца, ад пачатку свету былі злітыя ў адно абстрактнае паняцце-вобраз – вораг, кат майго народа, чужак…
Новая кніга Алеся Адамовіча паказала канкрэтнага ката, нават больш – амаль дакументальнага ката. Былога савецкага настаўніка, палітрука, калгасніка.
Не сказаць, каб да А. Адамовіча зсім не было чуваць пра судовыя працэсы над былымі карнікамі; малявала “бобікаў” і ранейшая ваенная проза. Але па-за межамі афіцыйнага патрыятызму напісан быў толькі хіба быкаўскі Рыбак: чалавек, які змушана, не жадаючы таго, ды ўсё ж стаў у паліцэйскі шэраг. Там, дзе В. Быкаў паставіў кропку, пачаў А. Адамовіч.
Што прымусіла яго звярнуцца да гэтай тэмы? І як узнікла задума кнігі “Карнікі”? Уключым стары магнітафонны запіс, прыгадаем, што гаварылася Алесем Міхайлавічам.
- Што прымусіла? Ну, тое, што гэта стала ўжо занадта рэальнай і звычайнай з’явай ХХ стагоддзя.
Вядома, што да гэтага часу, калі пасля рэвалюцыі ў Расіі сталі вешаць людзей ва ўсіх гарадах, расстрэльваць ці вешаць сялян за бунты, – катамі былі адзінкі ці дзясяткі. Які ні быў жорсткі апарат царскі, расійскі, ён не быў падрыхтаваны да такой працы, справы; у ім не хапала катаў, не хапала людзей вось гэтай працы. І сталі заманьваць, павышаючы стаўку; мпачатку плацілі па сто рублёў, здаецца; і трэба было гэтых катаў вазіць з Масквы кудысьці ў Кіеў, з Кіева – у Адэсу… І раптам з’вілася аб’ява ў адной газеце, нехта там заяўляе, што ён моа за 75 рублёў асігнацыямі гэтую работу рабіць… Талстой прачытаў, і яго страшна спалохала гэта: як падае чалавечая істота!
Бачыце, здавалася, жорсткі быў свет, але ўсё саромеліся працы ката. Ненавідзелі людзей, якія выконвалі яе, дзяцей палохалі мі.
І раптам наступіў дваццаты, наш бласлаўлёны век, дзе гэта праца стала звычайнай. Як пачалі перадаручаць ужо не спецыяльным нейкім людзям, а больш шырока – спецыяльным арганізацыям, потым і войскі сталі яе рабіць – самыя нармальныя непадрыхтванаыя дзевятнаццаці-дваццацігадовыя хлопцы. Як у Сангмі. У В’етнаме: і не думалі яны гэтую Сангмі нішчыць. А потым ім сказалі, і яны знішчылі. Як немцы ці не немцы ў нашых вёсках…
І калі ўсё гэта так, дык не пісаць, не думаць, не разважаць пра гэта літаратура не мае права.
Як узнікла задума кнігі? Наколькі я помню, штосьці я пачаў накідваць яшчэ ў 71-м годзе, калі заканчваў “Хатынскую аповесць” і мы пачалі запісваць “Я з вогненай вёскі…”. І вось тут два моманты – мабыць, тыя самыя першапачатковыя.
Калі мы ездзілі ( я з Я. Брылём і У. Калеснікам па спаленых вёсках Беларусі. – Л.К.), то вельмі ўразіла ў гаворках з людзьмі, што яны быццам у нас пытаюць, і ў вачах, і ў голасе ўвесь час нейкае запытанне: “А ці праўда, што гэта было?” Яны як бы да гэтага часу не вераць, што з імі такое маглі рабіць, што такое магло рабіцца: “Ды што ж гэта за людзі, ды гэта ж звяры, а не людзі!” Як Ганна Булава, што ўсё спрабавала неяк сябе і нам растлумачыць, што гэта за істоты такія.
У нашай кнізе мы не вельмі рашаліся шырока і ўсур’ёз адказаць на іх пытанне; мы зрабілі гэта больш публіцыстычна: там ёсць раздзел, што такое фашысты, фашызм.
Я спрабаваў сказаць наогул пра чалавека, homo sapiens. Але як толькі мы пачалі ездзіць, запісваць людзе для кнігі “Я з вогненай вёскі…”, я адчуў, што для мяне ўжо вельмі важна адказаць сабе самому, не маючы на ўвазе нейкі твор: што ж за псіхалогія ўсё-такі ў людзей, якія вось гэта робяць?
Ну і быў тут чыста эмацыянальны штуршок… Калі вельмі пачынаюць дабівацца ў аўтара, што ж было першаштуршком, дык чалавек раптам успомніць нейкую варону на снезе; ці як у Талстога, – помніце, “Анна Карэніна”, – нейкая рука тонкая, жаночая… Нешта такое павінна быць чыста эмацыянальнае.
Такім штуршком было тое, што мы ўжо ў першых запісах раптам адкрылі для сябе адну асаблівасць, якую медыцына даўно ведае, ды, аказваецца, і гісторыя ведае.
(Цяпер мне папалася ў рукі адна элементарная брашура, і я адчуў, што я не ведаў самых звычайных рэчаў, а мы іх адкрылі, запісваючы нашых жанчын.)
Аказваецца, чалавек засынае, калі даецца звышнагрузка на яго псіхіку. Ідзе ахоўная рэакцыя, неякае ўнутранае тармажэнне, і чалавек засынае, хаця б, здавалася, такое вакол яго і з ім творыцца, што ён павінен увесь мабілізавацца, каб абараняцца, ратавацца. А ён замест таго падае і спіць. І гэта законы псіхікі, псіхалогіі; калі чалавек не зробіць гэтага, ён проста з глузду з’едзе, проста сарвецца псіхіка яго.
(Я, дарэчы, у той браўуры прачытаў, што так было і з Напалеонам, ён заснуў, па мойму, перад Аўстэрліцам.)
Спачатку мне ўдавалася, на першых рсказах,што гэта толькі з дзецьмі так, у іх найбольш слабая псіхіка, з жанчынамі… А потым аказалася, што і з мужчынамі такое ж было.
І я помню, мне падумалася: а што, калі паспрабаваць напісаць такую рэч, дзе былі б адны сны? Сны Гітлера, сны жанчыны, якую забіваюць… У мяне ўзніклі напачатку два паралельныя рады, дзе паралельныя лініі: жанчына, якая ёсць тут у аповесці, і Гітлер у снах, сны Гітлера. Вось гэта, помню, у 72-м годзе я і запісваў.
На пытанне, чым абумоўлена ўвядзенне “жыўцом”, напрамую дакументаў і публіцыстыкі ў тэкст “Карнікаў”, Алесь Міхайлавіч адказаў: “Абумоўлена самім характарам работы над гэтай кнігай”.
- Рабілі мы “Я з вогненай вёскі…”, потым “Блакаднай кнігай” займаўся. А над тымі сваімі першапачатковымі запісамі я не працаваў далей, куды ісці – не ведаў. Пазней, калі канчалі ўжо “Я з вогненай вёсці…”, мы з Брылём папрасілі ў Кузьміна дазволу заглянуць у матэрыялы працэсаў (судовых, 1963 года і пазней, над карнікамі – Л.К.). І вось мы два месяцы хадзілі туды з Брылём і чыталі, папку за папкай, сведчанні людзей, якія перажылі ўсё гэта, і тлумачэнні, адказы саміх карнікаў, падсудных, і суда, і пракурора, і ўсё, усё гэта мы чыталі.
Я тады не вельмі ведаў, ці буду я пісаць, ці не буду, але нейкія рэчы мяне ўжо ўразілі настолькі, што я іх выпісваў. Там, на жаль, яны без магнітафона абыходзяцца: проста сядзіць пратакаліст і запісвае, таму вельмі цяжка вывудзіць адтуль тое, што патрэбна для літаратуры – жывое, эмацыянальнае… таму прыходзілася чытаць, пераварочваць горы матэрыялу.
Так што я іменнапраз дакументы ішоў да гэтай аповесці, і ўсе амаль характары, які я тут ёсць, узяты з дакументаў. І Тупіга, і Мураўёў, і Мельнічэнка, і асноўныя – Белы і Сураў. Прозвішча Сурава было Суркоў на самай справе, ён палітруком быў у арміі…
Што да Гітлера, то тут мне дапамгалі паездкі ў ФРГ, у ГДР, пошукі ў гэтым кірунку. Ну, і адпаведна Дзірлевангер – таксама асоба непрыдуманая, вядомая асоба для Беларусі. Наколькі можна было, я выкарыстаў тыя дакументы, да якіх іншыя не мелі доступу.
Можна лічыць, што Алесь Адамовіч напісаў сваю кнігу выключна ў форме ўнутраных маналогаў, сноў, трызненняў, бо і дакументы, і публіцыстыка, уключаныя ў тэкст, робяцца па-мастацку актыўнімі толькі ў суаднесенасці з імі – тымі псіхалагізаванымі формамі, якія перадаюць разумовыя, пачуццёвыя, інстыктыўна-прымітыўныя псіхічныя працэсы, што адбываюцца ва ўнутраным свеце асноўных персанажаў кнігі, забойцаў з карнага батальёна Дзірлевангера. такім чынам Алесь Адамовіч адказвае сабе і нам на тое самае пытанне: што гэта за ўнутраны свет, за псіхалогія такая – чалавека, які страляе ў галоўку голага хлопчыка, што сядзіць перад іх жабяняткам, “калоцячыся ўсімі пазванкамі, і просіць, плача: “Дзядзька, хутчэй!”
- Сярод забойцаў было многа, нават вялікі прыцэнт людзей са зрушанай псіхікай, садыстаў і г.д.; а якія й не былі, дык сталі псіхамі, што сябе задурманьвалі гарэлкай, чым заўгодна. Гэта было. Гэта праўда, але гэта не прадмет для мастацтва, для даследавання.
Мяне зацікавіла іншае. Пасля вайны, як вядома, былых карнікаў прыводзілі судзіць, – не немцаў, а тых, хто ў нас жылі тут (стаіўшыся – Л.К.), так сказаць, з нашага племя людзей. Дык вось, для жонкі, для суседзяў, для тых, з кім працавалі, – яны нічым не адрозніваліся. І ніхто нават не могу падумаць, што гэта вось якія людзі. Гэта і было самае страшнае. У Дзядкова (И. Дедков. Плата за жизнь // Литературное обозрение. 1980. №6. – Л.К.) вельмі дакладна схоплена гэтая галоўная думка: самае страшнае не тое, што ян фашысты-расфашысты. А што яны людзі таксама, што гэта ў чалавеку можа ўмяшчацца.
Гэтыя людзі – і Мураўёў, і Мельнічэнка, і Тупіга, і іншыя, калі іх судзілі праз 20-30 гадоў, былі ўжо іншымі істотамі. Іншыя ў іх ацэнкі, іншы погляд на рэчы, яны самі ўжо ахвяры сваёй біяграфіі, лёсу, вайны і г.д. У тым ёсць пэўная праўда, таму што тады ім было па 20, некаторым па 17, 18, а цяпер – 50, 60, 70 гадоў, – спараўды іншыя людзі.
Але мяне вельмі здзівіла вось што. За ўсе гады, калі ў Мінску іх судзілі, больш за 10 працэсаў было тут, у Мінску, наогул у Беларусі, не было ніаднаго выпадку, каб хоць адзін з іх сапраўды пажадаў сабе сапраўднай кары. Усе яны, праўда, гаварылі – нас расстраляць мала і г.д., – пакуль іх судзілі. А як толькі канчаўся суд, яны ўсе пісалі апеляцыі, і ўсе патрабавалі сабе “снизхождения”, нейкай скідкі. Ні адзін з іх не захацеў таго, пра што дастаеўскі пісаў – “пострадать”. Ні адзін не захацеў сябе “истребить”, як той Міця Карамазаў, які яшчэ толькі падумаў забіць…
У гэтых дюдзей адно: як бы яшчэ пажыць. Яшчэ б пяць годзікаў, яшчэ б тры годзікі, хоць гэта ўжо страшнае жыццё. Ужо і дзеці ведаюць, і жонка ведае, і ўсе людзі ведаюць, і жыць невядома як. Чалавеку, здаецца, трэба жывым залезці ў яму, у магілу, у балота, і не вылазіць, і загінуць; – а ў іх адно: яшчэ пажыць.
Я нават не лічу так, як у нас часта пра карнікаў піалася: стараліся стварыць такое адчуванне ў чытачоў, што, калі із выпусціць, яны кінуцца ізноў кагосьці забіваць, рэзаць… Я думаю, што большасць з іх якраз не стала б гэта рабіць.
Але самае страшэннае, што яны самім сабе даравалі ўжо. Яны сабе даравалі. Яны граматы свае, медалі свае паказваюць; пішуць з поўнай упэўненасцю, што “я працаваў для блага народа 20 гадоў, і яшчэ гатоў трудзіцца…”. Значыць, ён лічыць, што калі ён капае зямлю ці стругае нейкае аплена, то ён гэтым можа акупіць перад уласным сумленнем і наогул перад справядлівасцю сусветнай тое, што ён забіў сто, ці дзвесце, ці трыста дзяцей, таму што кожны з іх не менш забіў.
І гэта даказвае, што, па-першае, яны ў нечым галоўным не змяніліся. А па-другое, тут узнкае больш важная, складаная праблема: ці не занадта наш век і наш час прызвычаіўся да таго, што нейкія самыя вялікія маральныя катэгорыі можна вымяраць тонамі сталі, пудамі жыта, кубаметрамі дрэва, якое чалавек там абстругаў ці спіліў… Мы прывучаем і другіх, і сябе да таго, што вось гэтыя рэчы можна вымераць вось тымі рэчамі.
На самай справе ёсць нейкія абсалюты. Здаецца, у сучасным чалавеку яны не ўзмацняюцца, яны паслаблены. Паслаблена адчуванне, што ёсць рэчы, за якія не толькі другія не могуць табе дараваць, але і ты сам не можаш і не павінен дараваць.
Тут, можа, і своеасаблівы адказ на тое, чаму гэтыя каты, гэтыя карнікі, гэтае “палачество” стала такой масавай з’явай ва ўсім свеце.
Псіхалогія, як вядома, выяўляе і сацыяльнае жыццё. Пытаюся, ці так гэта ў “Карніках”.
- Праз Дзірлевангера я спрабаваў зазірнуць ў гісторыю Германіі 20-х, 30-х, 40-х гадоў, спрабаваў гэты характар тлумачыць сацыяльнымі падзеямі, якія там адбываліся. Але тады ўзнікае пытанне, з чым звязаны Мураўёў, Белы, Мельнічэнка…
Па-першае, можна сказаць, што такія людзі не прывязаны абавязкова да пэўнай нацыі. Мы цяпер бачым, як у тым жа далёкім Кітаі, у Кампучыі, дзе заўгодна ўзнікаюць і тыя ж факты, праявы, і тая ж псіхалогія. Не абавязкова ў такой форме азвярэння, якую мы разумеем як фашызм, нацызм нямецкі, германскі. Але, ва ўсякім разе, калі мы не будзем гаварыць, што і ў нас было падобнае, то, значыць, мы не выпрацавалі ў сваіх людзей дастатковага імунітэту супраць гэтага. Супраць таго, каб нейка машына, захапіўшы іх, змагла б з іх зрабіць уласныя вінцікі…
Я бачу тут і пэўную гістарычную далеч. Вазьміце, скажам, гісторыю расійскай дзяржавы. Ці мала было, калі адны славяне рэзалі другіх славян, выкарыстоўваючы, напрыклад, татарскую сілу. І нічога ім не перашкаджала – славянам рэзаць славян.
Ці, напрыклад, калі не шырока, а вельмі вузка, у побытавым плане ўзяць: вось немцы, а вось, уявіце сабе, адна вёска стала партызанскай, другая паліцэйскай; тут усплываюць нейкія старыя адносіны… і ёсць вінтоўка, ёсць магчымасць суседа, які калісьці мне штосьці там такое…
Факты, з якімі мы сутыкнуліся ў вайну, мабыць, павінны накіроўваць на тое, што мы, выхоўваючы людзей, сваіх людзей, павінны як мага выпрацоўваць у х павагу да жыцця як такога. Павагу асабліва да чужога жыцця.
А мы ведаем, як у 20-я, у 30-я гады рабілася. Чалавек атрымліваў нейкі ярлык, і яго суседзі ці аднавяскоўцы лічылі, што ён ужо не зусім чалавек. І дзяцей яго нават можна не шкадаваць… У час вайны мы ўбачылі, што гэта павярнулася супраць нас жа, як немцы павярнулі гэта супраць нас.
Значыць, вельмі важна і, можа, самае важнае ў наш час – выхоўваць у людзей абсалютную павагу да другога жыцця. Выхоўваць разуменне, што ты не маеш права адабраць у чалавека жыццё, тое, што ты яму не даваў, і не мог даць, і не можаш вярнуць.
Гаворка пра карнікаў дае магчымасць заглянуць і ў нашу гісторыю; задумацца, па меншай меры, адкуль яны з’явіліся. Іх жа не прывезлі немцы, яны тут аказаліся, у нас, гатовенькія.
Дакладней, яны не гатовенькія былі, яны і самі не ведалі, што яны такія. І ніхто не ведаў. Яны самі, можа, здзіўленыя, потым усе 30 гадоў пасля вайны дзівіліся, як маглі такое рабіць.
Калі браць шырэй, то чалавек наогул не ведае сябе да канца. А калі ён не ведае сябе да канца, ён павінен да сябе адносіцца таксама… не тое што насцярожана, але неяк так, разумеючы: глядзі, пераступіш праз нешта, не заўважыш, а потым ужо назад не вернешся. Вось і блакада ленінградская ў гэтым сэнсе вельмі многае дае: людзі сябе пазнавалі зусім не тымі, якімі яны ўяўлялі сябе.
“Блакадная кніга” – гэта такая страшная “лабараторыя” пазнання чалавека для мяне была…
Дык, мабыць, трэба сябе загадзя рыхтаваць да таго, што жыццё цябе можа сутыкнуць з такой сітуацыяй, калі з цябе палезе тое, аб чым ты і не падазраваў нават, што яно ў табе ёсць. А калі палезе – можа вылезуі і настолькі сапсаваць наогул тваё жыццё, што потым ты ўжо ніколі не замоліш гэтае і не загладзіш ніколі.
Калісьці, здаецца, Гегель праўду гаварыў, што ісцінна свабодны толькі той чалавек, які здольны памерці, здольны пайсці на смерць. Бо сітуацыі часцей бываюць такія, што чалавека ставяць перад выбарам: ці памрэш, ці гэта зробіш. І калі ён не здольны ўсё-такі выбраць смерць, а выбера вось гэта, дык ён выбера сабе нешта страшнейшае за смерць. Дарэчы, гэта і ў Быкава ў “Сотнікаве” – з Рыбаком.
Мне Фёдар Абрамаў прыслаў пісьмо… Ён піша і наконт жорсткасці: ты з мяне скуру з жывога здзіраў, калі я гэта чытаў. Але я прачытаў і потым сам падумаў: пастой, а я сам бы ўстояў? І я не магу адказаць дакладна, – ён піша, – што я мог бы да канца вытрываць, калі б прайшоў праз гэты Бабруйскі лагер. У тым сэнсе, што ці не выйшаў бы я таксама за лагерныя вароты, дзе каўбаса і чай. Далей – ужо не ведаю…
І ён (Ф. Абрамаў – Л.К.) піша, што мы ад чалавека – ад кожнага – не патрабеум геніяльнасці і не караем яго за тое, што ён не геніяльны. А жыццё такое, што часам ставіць людзей у сітуацыю, калі ад усіх патрабуе маральнай геніяльнасці, у сэнсе “нравственной”; абсалюта нейкага. А не кожны здольны на гэта…
Дык што тады рабіць? Значыць, што – дараваць Тупігу, Мураўёву? А маем мы права ім дараваць? А спыталі мы ў тых людзей, якіх яны замучылі? Тут, разумееце, такія тупікі, што бяжыш хутчэй за Дастаеўскага, туды, дзе Іван Карамазаў з Міцем гаворыць пра тое, ці маем мы права, ці не маем дараваць за маці, за дзіця… Само жыццё ў такую складанасць нас запёрла, загнала, што мы можам ставіць пытанні, а адказваць – адказваць на іх цяжка. Таму такая літаратура і складаная, і жорсткая паяўляцца стала.
Алесь Міхайлавіч яшчэ раз прыгадвае выдатнага крытыка Ігара Дзядкова, гаворачы пра галоўныя маральныя праблемы сваёй кнігі.
- У Дзядкова прагучала вельмі дакладная думка пра тое, што, ведаеце, мы можам людзей цаніць за нейкія якасці, быццам бы для нас абсалютныя: вось ён трудзяга, ён сем’янін, ён нікога не абакраў, нікога не пабіў, нікога не пакрыўдзіў асабліва. Жыве чалавек як чалавек, і мы лічым, што ўсе якасці ў яго ёсць, якія робяць яго паўнацэнным чалавекам, і што ва ўсіх умовах ён застаецца такім. А потым прыходзяць нейкія звышумовы, пры якіх усіх гэтых быццам бы дастатковых якасцей зусім недастаткова. Няма нечага, што не дазволіла б чалавеку пераступіць праз самае страшнае. І вось пытанне: “Чаго ж няма?” – можа быць, і ёсць самае галоўнае пытанне ў аповесці; пытанне, якое я ставіў, але не адказваю на яго.
Я ведаю, як рэагавалі ў заходняй прэсе на маю аповесць. Рэагавалі досыць проста: людзі пазбаўленыя рэлігіі, таму здольныя так паступаць. Але ў аповесці ёсць і не пазбаўленыя рэлігіі – з Заходняй Украіны, гуцулы. Яна ім зусім не перашкаджае, як не перашкаджала спальваць людзей у сярэднія вякі. Значыць, рэлігія ці нейкая іншая форма ідэалогіі сама па сабе не з’яўляецца поўным імунітэтам, поўнай першкодай, каб чалавек не пераступаў… Праз што – а вось праз тое, каб не мог забіць другога чалавека., дык безабароннага: жанчыну, дзіця, – здавалася б, таго, каго ён не можа, не павінен забіць ні ў якім выпадку.
Пытанне гэта вельмі складанае… У жывёльным свеце існуе інстынкт, які, напрыклад, істотам аднаго віда перашкаджае пераступіць праз гэта. Ну, бывае, што ваўкі забіваюць ваўка параненага, тыгры – тыгра, але гэта бывае як выключэнне. А ў цэлым ёсць унутравідавы інстынкт.
У чалавека такога інстынкту няма. Ён сцёрты розумам. Значыць, замест яго павінна была ўзнікнуць, але не ўзнікла, ці калі ўзнікла, то не абавязкова, ці не вельмі моцна і не канчаткова нейкая другая якасць. Тое, што – не ведаю – называюць мараллю, культурай, чым заўгодна, што з такой жа абсалютнай катэгарычнасцю забараняла б чалавеку рабіць тое, што ён робіць…
Поўная назва аповесці Алеся Адамовіча гучыць так: “Карнікі. Радасць нажа, або Жыццёпіч гіпербарэяў”. На першай старонцы кнігі чытаем: “У Фрыдрыха Ніцшэ: “… Мы – гіпербарэі… Няма нічога больш нездаровага сярод нашай нездаровай сучаснасці, чым хрысцмянская спачувальнасць…”
Леў Талстой: “Калі можна прызнаць, што што б там ні было важней за пачуццё чалавекалюбства, хаця б на адну гадзіну і хаця б у якім-небудзь адным, выключным выпадку, то няма злачынства, якое нельга было б утварыць над людзьмі, не лічачы сябе вінаватым…”
У кнізе А. Адамовіча пакутніцкая пагібель беларускага пасёлка Боркі пацвярджае правату Талстога, прароцкую відушчнасць ягонага маральнага пачуцця. Матэрыялаў ж “будучых даследаванняў па гісторыі гіпербарэяў” успрымаюцца як публіцыстычны нарыс рэальнага, карніцкага гіпербарэйства. Гісторыя жорстка помсціць аматарам неасцярожных парадоксаў, тым, хто залёгка распраўляецца, няхай сабе і на паперы, з усімі “гэтымі забабонамі: сумленне! спачувальнасць! чалавекалюбства!”.
- Ці не прытчаю гучыць лінія гіпербарэяў у “Карніках”? – пытаюся ў Алеся Міхайлавіча.
- Я не ведаю, мяне ніколі асабліва да прытчы не цягнула, так што гэта ўжо справа даследчыка, калі ён там знойдзе што, дык хай знаходзіць… Леў Гінзбург, калі прачытаў аповесць, сказаў, што гэта трохі жанр антыўтопіі… чорная як бы прытча сапраўды пра чалавека і чалавецтва…
Чалавек, які так ненавідзеў масу (пра Ніцшэ. – Л.К.), ненавідзеў дзеянне масавападобных істот, а потым гэтая маса выкарыстала яго ж, зрабіла яго сваім, так сказаць, настаўнікам. Самая паўзучая, нікчэмная, самая пазбаўленая асобы і глыбіні чалавечай маса выкарыстала Ніцшэ як свой сцяг…
Апошняе пытанне да Алеся Адамовіча было такое: карнікі выглядаюць у аповесці яшчэ страшнейшымі забойцамі, чым фашысты; ці так гэта сапраўды?
- Бачыце, гэтае пытанне выклікана нават зразумелым пачуццём крыўды да саміх сябе: няўжо мы на такое здольны?
Ну дык давайце спытаем у людзей нашых; паедзьце, спытайцеся ў тых, каго забівалі, хто яшчэ памятае; яны вам скажуць, хто тут быў. “Былі немцы?” – “Былі”. – “А яшчэ хто быў?” – “А вось украінцы былі, а вось і нашыя былі”. Былі – і нікуды не дзенешся. Можна закрыць на гэтае вочы, вядома, і не думаць пра гэта. Мы трыццаць гадоў закрывалі і не пісалі, не гаварылі… Для нас і для літаратуры той этап, калі мы расказвалі, як прыйшлі фашысты, немцы і што яны рабілі з нашымі людзьмі, ужо дастаткова даследаваны, вывучаны. Якраз жа тое, пра што мы гаворым цяпер, – яно ці закранался ледзь-ледзь, ці недаследавалася ўвогуле. А на самой справе яно мела месца не лакальна, не ў асобных выпадках. На жаль, было шырока распаўсюджана.
Ну, а наконт таго, хто паказаны больш жорстка ці менш жорстка, – вы не правы, задаючы такое пытанне. Справа не ў гэтым.
Машына цалкам нямецкая. Яна выконвае нямецкую задачу, нямецкую, фашысцкую праграму. Яна зацягвае ў свой механізм вось гэтых людзей, пра якіх мы гаворым, пра якіх мы пішам. Іншая справа, што па-другому спаганяем мы з іх. Адзін спрос з гэтых “іншапланецян”, якія прыйшлі сюды і для якіх мы, славяне, беларусы – гэта таксама нейкія “іншапланецяне”. Яны на нас глядзелі, як на туземцаў; ім магло нават здавацца, што мы і не так адчуваем, што і не так нам балюча, і не так пякуча. Дык можна толькі сказаць, што ў мяне ў гэтай аповесці са сваіх спаганяецца перш, чым з тых, – эмацыянальна. І таму атрымліваецца, што яны тут адыгрываюць нават яшчэ больш злавесную ролю…
“Ужо прагучаў над табою голас, гіпербарэй! Прагучаў і назаўсёды застанецца – дзіцячы: “Мамачка, будзем гарэць, і вочкі нашы будуць выскокваць!” Што пасля гэтага голасу ўсе словы, якія ты будзеш гаварыць, – сабе ці другім? Што?!”
Сонечным днём 1981 года, сярод кніг і фотаздымкаў, сядзеў перад намі беларускі пісьменнік, гаварыў; стаміўшыся, падыходзіў да шклянога графіна з вадою… А мы яшчэ толькі здагадваліся, яшчэ толькі пачыналі разумець, у якое пекла змог ён зазірнуць, што насіў у сваёй душы. Што за чалавек гэта быў…
